Αμφιβάλλω για αυτήν την τελευταία παρέμβαση – δείτε το H ως Χιροσίμα, Οπενχάιμερ και διχαλωτές γλώσσες – cfr H come Hiroshima, Oppenheimer e lingue biforcute – με το οποίο δεν συμφωνώ σε τίποτα, εκτός από την κρίση για τον Κρίστοφερ Νόλαν. αποδίδεται στον Vincenzo Miliucci.
Δεν ξέρω αν αυτός που το έγραψε έχει δει την ταινία (δεν την έχω δει), και αν η πλοκή της ταινίας, με τη σειρά της, έχει κάποια αντιστοιχία με το προφίλ του Οπενχάιμερ που προκύπτει από αυτό το κείμενο, αλλά περιορίζομαι σε αυτά που γράφονται και τα θεωρώ επιβλαβή και παραπλανητικά, γράφει ο Giorgio Ferrari.
Υπάρχουν δύο γεγονότα ορόσημα στην ιστορία του β’ παγκοσμίου πολέμου που σημάδεψαν την ιστορία της ανθρωπότητας: τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και η χρήση της ατομικής βόμβας από τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ουσιαστικά έχουν ειπωθεί και γραφτεί τα πάντα για το πρώτο, με αποτέλεσμα την οριστική καταδίκη του ως αναπαράσταση του απόλυτου κακού. Για το δεύτερο, αντίθετα, επιμένει ένα είδος αναστολής της κρίσης (από ιστορικούς και από μια μεγάλη ομάδα διανοουμένων) που σιγά-σιγά επιλύεται σε αθωωτική απόφαση λόγω έλλειψης στοιχείων ή, σύμφωνα με το αμερικανικό ποινικό δίκαιο, λόγω ύπαρξης εύλογων αμφιβολιών.
Γιατί; Τι μας εμποδίζει να εκδώσουμε μια ετυμηγορία παρόμοια με αυτή που ισχύει για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης σχετικά με τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι; Ίσως επειδή οι εβραίοι που σκοτώθηκαν είναι πολύ περισσότεροι από τους ιάπωνες; Ή μήπως επειδή ο θάνατος ήρθε ακαριαία στους τελευταίους, γλιτώνοντάς τους τα βάσανα που προκλήθηκαν στους εβραίους;
Δεν νομίζω ότι αυτές είναι επαρκείς διακρίσεις για να αποτρέψουν την έκδοση μιας απόφασης, και επειδή υπήρξαν φρικτά βάσανα για τους επιζώντες της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι. Δεδομένου ότι έχουμε να κάνουμε με «στρατηγικές αφανισμού», αναρωτιέται κανείς -κυνικά- μήπως δεν είναι οι «τεχνικές» που χρησιμοποιούνται αυτές που κάνουν τη διαφορά.
Στην πρώτη περίπτωση, αυτή των στρατοπέδων, η τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκε ήταν υποτυπώδης και βασιζόταν στη μέγιστη οικονομία-φθηνότητα (υπάρχει άφθονη τεκμηρίωση από ναζιστικές πηγές που μαρτυρούν την εφαρμογή αυτού του κριτηρίου).
Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με εξελιγμένη τεχνολογία – το μέγιστο της επιστημονικής γνώσης για εκείνες τις εποχές – που χαρακτηρίζεται από την ταχύτητα εκτέλεσης.
Από ηθική άποψη, ποιο είναι το πιο καταδικαστέο; Είναι η σύλληψη ενός μηχανισμού αυτής της καταστροφικής ισχύος, η κατασκευή του και στη συνέχεια η χρήση του εναντίον του άμαχου πληθυσμού λιγότερο ηθικά επιδεκτική κριτικής από τους θαλάμους αερίων;
Δεν έχω απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις και μόνο με το να τις κάνω κάνω κακό στον εαυτό μου. αλλά κάποιος πρέπει να βάλει τα χέρια του στον πόνο αν θέλει να επιτύχει αυτή τη γαλήνη κρίσης για τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι που, με άλλους τρόπους, επιτεύχθηκε για τα εγκλήματα του ναζισμού: αλλά αυτό προφανώς δεν είναι επιθυμητό, αν ακόμη και σήμερα, για τον εορτασμό της 78η επετείου της Χιροσίμα, ο γραμματέας του ΟΗΕ Γκουτιέρες δεν κατονομάζει τις Ηνωμένες Πολιτείες ως δράστη του γεγονότος.
Αν σήμερα έχουμε όλα τα στοιχεία για να σχηματίσουμε γνώμη για τον ναζισμό και τον φασισμό (ακόμη πριν τους κρίνουμε) το οφείλουμε σε εκείνο το ταξίδι μέσα στον πόνο και την ντροπή που μας έχουν παραδώσει οι επιζώντες των στρατοπέδων εξόντωσης (Primo Levi, Hanna Arendt και πολλοί άλλοι), ένα ταξίδι που μας αποκάλυψε το αίνιγμα του κακού που έβραζε σε αυτές τις ιδεολογίες και το οποίο, όπως προειδοποίησε ο Levi, δεν νικήθηκε ποτέ εντελώς.
Με βάση τις μαρτυρίες τους σήμερα γνωρίζουμε την κοινοτοπία του κακού και μπορούμε να κρίνουμε γαλήνια τον ναζισμό, απαλλαγμένο από περιττούς λεκτισμούς καταδίκης, αλλά σταθερή και διαυγή όπως μας το μετέδωσε η Hanna Arendt: η κοινοτοπία του κακού είναι συνοδευόμενη από ανθρώπους εξίσου τετριμμένους όπως ο Adolf Heichmann του οποίου η δίκη ήταν μια πράξη μεγάλου πολιτισμού.
Αλλά γιατί, τότε, ο Heichmann ναι και ο Oppenheimer όχι; Γιατί ο πρώτος πάει στο ικρίωμα και στον δεύτερο αποδίδονται τιμές;
Για τις συνθήκες στις οποίες βρέθηκε να λειτουργεί, θα πουν οι όμορφες ψυχές, πάντα έτοιμες να βρουν δικαιολογίες για κάποιους, μεγαλύτερες από τις δικές τους αμαρτίες. Εδώ είναι η μαγική λέξη που κάνει τη διαφορά, μεταξύ της Χιροσίμα και των στρατοπέδων συγκέντρωσης, μεταξύ του Άιχμαν και του Οπενχάιμερ στον οποίουν είναι αφιερωμένη μια διαλογικά αποκαταστατική ταινία σύμφωνα με την τάση του Χόλιγουντ της «δραματοποίησης» ορισμένων ιστορικών προσώπων.
Στο εν λόγω κείμενο δεν υπάρχει μόνο ο έπαινος της ασάφειας του επιστήμονα Oppenheimer, που καλείται να εκτελέσει ένα μεγαλειώδες και τρομακτικό έργο, αλλά και το μαρτύριο του ως ανθρώπου που προφανώς βρίσκεται ανάμεσα στο καλό και το κακό. Το τι τον βασάνιζε δεν είναι ξεκάθαρο στο κείμενο, θα πρέπει να περιμένουμε την ταινία.
Ο ένας από τους δύο πιλότους του Enola gay B 29 που μετέφερε τη βόμβα της Χιροσίμα είχε επίσης τύψεις, αφού έμαθε για τις επιπτώσεις της βόμβας που είχε ρίξει. Ήθελε να δικαστεί, θεωρούσε τον εαυτό του υπεύθυνο για όλους αυτούς τους θανάτους και οι διαβεβαιώσεις όσων του έλεγαν ότι είχε υπακούσει μόνο σε εντολές ήταν άχρηστες.
Δύο βασανιστήρια που χωρίζονται με μια τεράστια διαφορά, γιατί ενώ ο πιλότος δεν γνώριζε τον τύπο της βόμβας που επρόκειτο να απελευθερώσει (για αυτόν ήταν μια αποστολή πτήσης όπως κάθε άλλη), ο Oppenheimer γνώριζε κάθε λεπτομέρεια, ως επικεφαλής του Manhattan Project. Θέση, λειτουργία και σκοποί από τους οποίους δεν αποσχίστηκε-διαχωρίστηκε ποτέ όπως συνέβη για όλους τους συμμετέχοντες στο έργο, εκτός από έναν: τον Klaus Emil Fuchs.
Ήταν αυτός που πέρασε τα σχέδια της αμερικανικής βόμβας στους ρώσους, επιτρέποντάς τους να την κατασκευάσουν μόλις 4 χρόνια μετά τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα. Στη δίκη που διεξήχθη στην Αγγλία, όπου καταδικάστηκε για κατασκοπεία, ισχυρίστηκε ότι το έκανε επειδή, δεδομένης της αδυναμίας να σταματήσει το έργο του Μανχάταν, πίστευε ότι η κατοχή ενός τέτοιου όπλου στα χέρια μιας και μόνο χώρας θα επέτρεπε αποκλειστική κυριαρχία στον υπόλοιπο κόσμο με απρόβλεπτες συνέπειες για την ανθρωπότητα.
Μπορώ και πάλι να φανταστώ τις όμορφες ψυχές να αμφισβητούν την ηθική αυτής της επιλογής υποστηρίζοντας ότι αν ήθελε πραγματικά να εξισορροπήσει την υπερβολική δύναμη των ΗΠΑ, γιατί να περάσει τις πληροφορίες στη Σοβιετική Ένωση;
Και σε ποιον να τις περάσει, αγαπητές όμορφες ψυχές, στη Γαλλία ή στην Αγγλία που είχαν κολακεύσει με κάθε τρόπο τον Χίτλερ με την πολιτική κατευνασμού τους απέναντι στο ναζισμό; Όχι, τις πέρασε στη μόνη χώρα που από την αρχή συνειδητοποίησε τον κίνδυνο που εγκυμονούσε ο ναζισμός και πάλεψε με συνέπεια για την ήττα του πληρώνοντας το υψηλότερο τίμημα. Αυτά ήταν τα γεγονότα, και δεν πειράζει αν ήταν κομμουνιστική χώρα: ο Φουξ δεν υπήρξε, ωστόσο, μιας και ήταν γιος προτεστάντη πάστορα.
Γιατί να μην γίνει μια ταινία γι’ αυτόν;
Πολύ άβολο, προφανώς, να πρέπει να αντιμετωπιστεί όλο το τερατούργημα του σχεδίου Μανχάταν που είναι επίσης μια ιστορία ψεύτικων συνειδήσεων, όπως εξηγεί καλά το βιβλίο “Apprendisti Stregoni”- «Sorcerer’s Apprentices, Μαθητευόμενοι Μάγοι» του Robert Jungk.
Με εξαίρεση τον Niel Bohr και τον Hans Bethe, όλα τα μυαλά της εποχής (συμπεριλαμβανομένων των Fermi και Einstein, που αργότερα μετάνιωσε καθυστερημένα) υποστήριξαν ή δικαιολόγησαν τη βόμβα αιτιολογώντας πως έπρεπε να αποκτηθεί πριν των ναζί: αυτή ήταν η πρώτη περίσταση που οδήγησε στη δικαιολόγηση του σχεδίου Μανχάταν.
Η δεύτερη περίσταση έγινε γνωστή στον κόσμο μετά τη ρίψη της βόμβας στη Χιροσίμα και ήταν ότι κάτι τέτοιο θα τελείωνε γρήγορα τον πόλεμο και θα έσωζε χιλιάδες ζωές αμερικανών. Τι γίνεται με το Ναγκασάκι; Γιατί να το βομβαρδίσεις;
Εκτός από την ομόφωνη πλέον εκτίμηση πολλών ιστορικών σχετικά με το γεγονός ότι η Ιαπωνία βρισκόταν στα τελευταία της και κοντά στην παράδοση, πώς μπορεί να υποστηριχθεί ηθικά αυτή η δικαιολογία; Είναι σαν σήμερα η Ρωσία να έριχνε μια ατομική βόμβα στο Κίεβο ισχυριζόμενη ότι θα έσωζε τις ζωές χιλιάδων ρώσων.
Ο βομβαρδισμός της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι είναι η πρώτη αληθινή πράξη νομιμοποίησης των στρατηγικών εξόντωσης και υπονόμευσης κάθε ανθρωπιστικής αρχής, για την οποία κάθε μέσο είναι νόμιμο φτάνει να εξοντωθεί ο εχθρός.
Από τη δεκαετία του 1970, μέσα στην απόλυτη μοναξιά, ο Dario Paccino έγραψε για τη Χιροσίμα αυτό που διαβάζουμε στην αναφορά στον Vincenzo Apicella, δηλαδή ότι ήταν ένα πείραμα και ένα μήνυμα προς τη Σοβιετική Ένωση ως μελλοντικό αποδέκτη της ίδιας θεραπείας-μεταχείρισης.
Όλα όσα έχουν συσσωρευτεί με την πάροδο του χρόνου για το ζήτημα σχετικό με την υπεράσπιση της χρήσης της βόμβας αντιπροσωπεύουν μια ψεύτικη προσπάθεια αποκατάστασης ενός εγκλήματος που δεν έχει καμία δικαιολογία, χτίζοντας μια μετα-αλήθεια για τη Χιροσίμα χωρίς να αναφέρεται ποτέ, επιπλέον, το απολύτως άχρηστο, σκληρό και κυνικό encore του Ναγκασάκι.
Τέλος, θέλω να επισημάνω μια πραγματική κτηνωδία (μάλιστα δύο) που περιέχεται στο εν λόγω κείμενο.
H πρώτη είναι η παράθεση μεταξύ του Προμηθέα και του Οπενχάιμερ ως, ο τελευταίος, φορέας της «φωτιάς» της ατομικής ενέργειας, πράγμα που, αν μη τι άλλο, θα έπρεπε να αποδοθεί στον Ενρίκο Φέρμι που ήταν ο πρώτος που πραγματοποίησε την πυρηνική σχάση.
Η δεύτερη και σημαντικότερη είναι ότι ο Προμηθέας ήθελε να χαρίσει στους ανθρώπους τη φωτιά της γνώσης για να τους ελευθερώσει από την τυραννία των θεών, ενώ αυτό που φέρνει ο Οπενχάιμερ στην ανθρωπότητα ως δώρο είναι ένα όργανο κυριαρχίας και εξόντωσης, μοιάζοντας έτσι πολύ περισσότερο με τον άγγελο της Αποκάλυψης παρά στον Προμηθέα.
Δεν θα κουραστώ ποτέ να επαναλαμβάνω ότι η ιστορία της πυρηνικής ενέργειας είναι, πάνω απ’ όλα, η ιστορία ενός όπλου στο οποίο εδώ και χρόνια δεν υπήρχε καμία απολύτως θέση για οποιαδήποτε ειρηνική ανάπτυξη αυτής της μορφής ενέργειας.
Από το πείραμα Fermi (1942) και μετά, η κυβέρνηση των ΗΠΑ έθεσε όλο τον πυρηνικό τομέα, συμπεριλαμβανομένου του ιδιωτικού τομέα, υπό στρατιωτικό έλεγχο (μέσω της AEC, της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας), κατευθύνοντας την έρευνα και τον πειραματισμό στη στρατιωτική χρήση αυτής της ενέργειας. τόσο ως όπλο καταστροφής, όσο ως μέσο προώθησης στρατιωτικών σκαφών.
Η Dow Chemical, η Union Carbide, η Dupont, η Westinghouse και άλλες μεγάλες αμερικανικές εταιρείες έχουν εργαστεί για την AEC και για τη στρατιωτική ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας. Μόλις το 1953, όταν ο Eishenower εκφωνεί την ομιλία του στα Ηνωμένα Έθνη, η οποία δεν είχε τυχαία τίτλο «Atoms for Peace», όλη η τεχνογνωσία που έχει συσσωρευτεί από την AEC αποχαρακτηρίζεται και διατίθεται στην ιδιωτική βιομηχανία για ειρηνικούς σκοπούς (ο πρώτος αμερικανικός αντιδραστήρας που τέθηκε σε λειτουργία ήταν το Shippingport το 1958, δηλαδή 16 χρόνια μετά την μπαταρία του Fermi), αλλά με πολύ ισχυρούς περιορισμούς όσον αφορά την προμήθεια εμπλουτισμένου ουρανίου σε ξένες χώρες, ακόμα κι αν ήταν «σύμμαχοι».
Για το λόγο αυτό, η τεχνολογία των αντιδραστήρων φυσικού ουρανίου και φυσικού αερίου αναπτύσσεται στη Γαλλία και την Αγγλία, έως ότου οι χώρες αυτές εξοπλιστούν στη συνέχεια με μονάδες εμπλουτισμού ουρανίου, που πάντα ήταν και παραμένει ένα στρατηγικό υλικό.
Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται ο Robert Oppenheimer. Για το οποίο μπορεί κάποιος να πει, να γράψει και να σεναριογράψει ό,τι θέλει, χωρίς όμως να αγνοήσει τα γεγονότα που έχω θυμήσει εν συντομία.
Ο Κρίστοφερ Νόλαν είναι καλός σκηνοθέτης και οι Αμερικανοί, χωρίς αμφιβολία, ξέρουν να κάνουν ταινίες. αλλά εγώ είμαι εκείνης της γενιάς που όταν πήγαινε σινεμά ως παιδί, έβλεπε τον Τζον Γουέιν να ηγείται μιας μπάντας καλών αμερικανών που σκότωναν, πρώτα τα κακά κόκκινα πρόσωπα και μετά τις βρώμικες κίτρινες φάτσες.
Σίγουρα δεν είναι όλη η Αμερική έτσι, όπως αυτές οι ταινίες του Χόλιγουντ δεν είναι οι μόνες, αλλά όσο κι αν μπορούν να αισθάνονται απαλλαγμένοι οι αμερικανοί από το πρόσφατο και μακρινό παρελθόν τους, περιμένω ήρεμα την επίλυση της δίκης εναντίον τους για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, με την επιβαρυντική περίσταση του φυλετικού μίσους, επειδή εξόντωσε τους ιθαγενείς της Αμερικής και επιχείρησε να εξοντώσει τους ιάπωνες με τη χρήση της ατομικής βόμβας.
(*) In effetti come poi precisato la redazione della “bottega” ignorava, al momento del “lancio”, se quello fosse un testo di Vincenzo Miliucci o solo un suo collage; non avendo un suo telefono… glielo abbiamo chiesto per posta e lui non ci ha risposto subito; così stavamo commettendo un errore (o una pigrizia) attribuendo tutto a lui. In ogni modo poi Vincenzo ci ha avvisati e correggiamo; noi qui siamo contente/i se c’è da “restituire” qualcosa a qualcuno. Ci piaaaaaaaace il «free common» ma è anche giusto attribuire meriti e responsabilità ad autori-autrici, citandoli sempre.
ΟΙ ΔΥΟ ΠΡΩΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ αναφέρονται στο θεατρικό κείμενο «In der Sache J. Robert Oppenheimer – Schauspiel, frei nach den Dokumenten» του Heinar Kipphardt που παρουσιάστηκε στη Γερμανία το 1964 και στη συνέχεια και σε πολλές άλλες χώρες. η ιταλική έκδοση «Sul Caso di J. Robert Oppenheimer» βγήκε από τον Einaudi, πρόλογος και μετάφραση του Luigi Lunari.
Η ΤΡΙΤΗ ΕΙΚΟΝΑ αναφέρεται στο βιβλίο «Ο πιλότος της Χιροσίμα ή: η συνείδηση στο εδώλιο» (από το 1961, ανατυπώθηκε πολλές φορές στα ιταλικά): μια αλληλογραφία μεταξύ του Günther Anders και του Claude Eatherly που οδηγούσε το Enola Gay
Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος la Bottega del Barbieri
