03/09/2024
Η δημιουργία κοινωνικών σχέσεων με βάση την αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του», που παίρνει ο Μαρξ από τις Πράξεις των Αποστόλων, παραμένει σήμερα περισσότερο από χθες μια πυξίδα για να προσανατολιστεί κανείς εδώ και τώρα στη μεταμόρφωση του κόσμου.
Η δύναμη αυτής της πυξίδας, σύμφωνα με την οποία η πολιτική είναι μια διαδικασία συνεχούς συλλογικής επεξεργασίας, έγκειται στη δυνατότητα αναγνώρισης της λειτουργίας της σε οποιοδήποτε σπίτι, γειτονιά, δίκτυο φιλίας, ακόμη και μεταξύ ανθρώπων που ταυτίζονται με τη δεξιά, γράφει ο Massimo De Angelis
Στα βιβλία του, ο David Graeber έκανε συχνά μια διάκριση μεταξύ της ιδέας του κομμουνισμού ως ενός τύπου κοινής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, και μιας τυπολογίας των κοινωνικών σχέσεων που βασίζεται στο αξίωμα – το οποίο πήρε ο Μαρξ από τις Πράξεις των Αποστόλων – «Από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του».
Από αυτή την τελευταία άποψη, ο κομμουνισμός βρίσκεται πραγματικά παντού, διασχίζει τις ιδεολογίες, τάξη, εθνικότητα, εισοδηματική τάξη, φύλο, εθνοτική ομάδα και δίδεται στο είδος της σχέσης που εγκαθίσταται μεταξύ αυτών που έχουν ανάγκη και αυτών που έχουν ικανότητα.
Για έναν άνθρωπο στη θάλασσα που χρειάζεται διάσωση, το να του πετάξεις ένα σκοινί και ένα σωσίβιο είναι η ελάχιστη ευπρέπεια, έτσι όπως φτιάχνω ένα σωλήνα νερού και σου ζητώ παρακαλώντας να μου περάσεις το κλειδί κοντά σου, εσύ δεν ξεκινάς να διαπραγματεύεσαι την τιμή της υπηρεσίας, απλά μου το περνάς και τέρμα.
Ταυτόχρονα, όταν μπαίνουμε σε μια συζήτηση, ανταλλάσσουμε ελεύθερα απόψεις και μορφές γνώσης. Η ανάγκη μου και η ανάγκη σου να μάθεις μπαίνουν σε μια κυκλική σχέση με τις δικές σου και τις δικές μου ικανότητες για επίκληση και έκφραση σε έναν σχεσιακό χορό όπου και οι δύο ελπίζουμε να οδηγήσει σε μια κατάσταση συνειδητοποίησης μεγαλύτερης από εκείνη από την οποία ξεκινήσαμε, και που στο μεταξύ επιτρέπει τη συνάντηση με τον άλλον.
Με αυτή την έννοια, δηλαδή με την έννοια μιας δράσης που δημιουργεί τον δικό της κόσμο, αυτός ο κομμουνισμός βάσης είναι παντού, και είναι τόσο διάχυτος και διαβρωτικός όσο ο καπιταλισμός, η αγορά και η κρατική ιεραρχία, η πατριαρχία και ο φασισμός.
Από αυτή την άποψη λοιπόν, ο κομμουνισμός δεν έχει να κάνει με μια συγκεκριμένη ταυτότητα, αλλά μάλλον με ένα είδος σχέσης που, ξεκινώντας από την καθημερινή ζωή, εκφράζεται στη δράση που αρθρώνει άμεσες, ρευστές, συμμετοχικές και ενσυναίσθητες κοινωνικές σχέσεις με την παραγωγή και κυκλοφορία αξιών χρήσης (υλικών και άυλων).
Το να φανταζόμαστε έναν κόσμο όπου αυτός ο κομμουνισμός βάσης μπορεί να αναγνωριστεί ως βασικός, θεμέλιο όλων των θεσμών σε όλες τις κλίμακες της κοινωνικής ζωής, και ο οποίος πρέπει να προωθηθεί και να επεκταθεί και στον τομέα των μεγάλων κλιμάκων της κοινωνικής συνεργασίας, ήταν το μεγάλο όνειρο και το πολιτικό σχέδιο γενεών.
Μπορούμε να θέσουμε σε εργασία αυτήν την έννοια του κομμουνισμού βάσης, για να σχεδιάσουμε κάποιες διακρίσεις μεταξύ δεξιάς και αριστεράς. Σαφώς, δεξιά και αριστερά είναι εδώ κατηγορίες πολύ κατά προσέγγιση.
Τόσο η ιστορική αριστερά όσο και η δεξιά έχουν ενσωματώσει μέσα τους τα χαρακτηριστικά της άλλης πλευράς: για παράδειγμα, η αριστερά την εμμονή για την ανάπτυξη και τη νομιμότητα της συσσώρευσης της ατομικής ιδιοκτησίας, και η δεξιά την αποδοχή ορισμένων κοινωνικών προστατευτικών πολιτικών.
Έχοντας κάνει αυτό τον πρόλογο, πάντα μου κέντριζε το ενδιαφέρον το γεγονός ότι εδώ και χρόνια, τουλάχιστον από την εποχή που «κατέβηκε στο γήπεδο» ο ολιγάρχης Μπερλουσκόνι, η δεξιά στην Ιταλία είχε τη συνήθεια να κατηγορεί όλους εκείνους που, ανεξαρτήτως πολιτικής και ιδεολογικής ταυτότητας, κομματικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων, σκέφτονται να αυξήσουν τους φόρους για τους πλούσιους και τις πολυεθνικές ώστε να χρηματοδοτήσουν προγράμματα πρόνοιας-ευημερίας, ή να σκεφτούν σε μεταναστευτικές πολιτικές οι οποίες ανταποκρίνονται στις ανάγκες υποδοχής απελπισμένων μεταναστών που εμφανίζονται στις ακτές μας.
Αυτό σίγουρα μας κάνει να χαμογελάμε (είναι το Δημοκρατικό Κόμμα-Pd κομμουνιστικό; Είναι ο πάπας κομμουνιστής;) αλλά, κατά κάποιο τρόπο, αυτοί έχουν δίκιο διότι τέτοιες πολιτικές – που έστω και οριακά χαλαρώνουν τον στραγγαλισμό των αναγκών και ανοίγουν τα λουριά του δημόσιου πορτοφολιού – βασίζονται και σε μια επέκταση του κομμουνισμού βάσης όπως τον έχουμε χαρακτηρίσει.
Μα στα σπίτια τους, στις γειτονιές τους, μέσα στα οικογενειακά τους δίκτυα, φιλικά και πελατειακά, πολλοί άνδρες και γυναίκες που αισθάνονται δεξιοί είναι και κομμουνιστές με την έννοια που έχουμε ορίσει. Ωστόσο, υπάρχουν δύο πράγματα που τους διακρίνουν γενικά από τους κομμουνιστές βάσης της αριστεράς.
Πρώτον, η δική τους είναι μια πρακτική του κομμουνισμού βάσης μέσα σε καλά καθορισμένα όρια, η οποία δεν προβάλλεται έξω από τον κόσμο τους. Σύνορα εθνικά, περιφερειακά, χωριού, του ανήκειν, χρώματος του δέρματος, γλωσσικής προφοράς, ταυτότητας φύλου, συμπεριφορών αγοράς και εργασίας και πάει λέγοντας, καθορίζουν σταδιακά τις περιοχές κομμουνισμού βάσης τους.
Ο κομμουνισμός βάσης τους είναι γενικά μικρός και μικροπρεπής μπροστά στο μεγαλείο, τη διαφορετικότητα, τις προκλήσεις και τα θαύματα της ζωής στον κόσμο μας σε όλες τις εκφάνσεις του.
Κατά δεύτερον, αυτό που διακρίνει θεμελιωδώς τον κομμουνισμό βάσης της δεξιάς από αυτόν της αριστεράς είναι η ιδέα της ελευθερίας. Για τους δεξιούς, η ελευθερία είναι ανάθεμα του κομμουνισμού βάσης.
Για την αριστερά, δεν υπάρχει πραγματική ελευθερία χωρίς την επέκταση του κομμουνισμού βάσης. Για τη δεξιά, η ατομική ιδιοκτησία είναι η βάση της ελευθερίας, η οποία αυξάνει όσο περισσότερα περιουσιακά στοιχεία κατέχεις, και δεν έχει σημασία αν η αύξηση των ατομικών περιουσιακών στοιχείων συνδέεται απαραίτητα με την εξαθλίωση άλλων ή με την καταστροφή του περιβάλλοντος.
Οτιδήποτε αφαιρεί έστω και ελάχιστα από την ατομική ιδιοκτησία και την θέτει σε κοινή χρήση (ακόμα και μέσω της γραφειοκρατικής αναδιανεμητικής μορφής του κράτους) είναι επιβλαβές για την ατομική ελευθερία.
Στον κόσμο μας όπου το να κάνεις βασίζεται στα χρήματα και τον διαθέσιμο πλούτο που καθορίζει το εύρος των κοινωνικών ικανοτήτων, αυτό το μήνυμα είναι μιας ανησυχητικής κατανοητότητας, γιατί είναι προφανές ότι όσο περισσότερα έχεις, τόσο πιο ελεύθερος είσαι να αγοράσεις και επομένως να κάνεις.
Είναι ανησυχητικό, διότι το συνολικό κόστος αυτής της ελευθερίας του πράττειν που βασίζεται στη συσσώρευση ατομικής ιδιοκτησίας με την ευρεία έννοια (που περιλαμβάνει πάνω απ’ όλα την ελευθερία του επιχειρείν) βαρύνει όλους και το βλέπουμε στις δυναμικές όπως η καταστροφή του περιβάλλοντος, η ανάπτυξη της φτώχειας καθώς συγκεντρώνεται ο πλούτος, τους θανάτους στην εργασία κ.ο.κ.
Για την αριστερά, η βάση της ελευθερίας είναι –ή θα έπρεπε να είναι– η επέκταση του κομμουνισμού βάσης σε όλο και μεγαλύτερες σφαίρες της κοινωνίας, δηλαδή η δημιουργία ενός πλαισίου, μιας κατάστασης κοινωνικής αλληλεπίδρασης εντός του οποίου ο καθένας έχει εγγυημένη ικανοποίηση των ζωτικών αναγκών, και από όλους αναμένεται να συμμετέχουν στην κοινωνική ζωή με τρόπο συνεπή με τις ικανότητές τους.
Με αυτόν τον τρόπο, δεν αμφισβητείται η ατομική ελευθερία, αντιθέτως, ενισχύεται με τη συμμετοχή όλων στη δημιουργία αυτού του πλαισίου, αυτού του περιβάλλοντος, αυτής της συνθήκης.
Όντως, όταν μιλάμε για ζωτικές ανάγκες ή συμμετοχή στην κοινωνική ζωή με τρόπο που ταιριάζει με τις ικανότητές κάποιου, αναγκαστικά ανοίγουμε το κεφάλαιο της πολιτικής που νοείται ως μια διαδικασία συνεχούς συλλογικής επεξεργασίας αυτών που είναι οι ζωτικές ανάγκες των διαφορετικών υποκειμένων στον κόσμο μας, και εκείνου που είναι το νόημα της συμμετοχής η οποία συνάδει με τις ικανότητές τους.
Ας ανοίξουμε λοιπόν το κεφάλαιο της συλλογικής αυτονομίας, της δημιουργίας κοινότητας, της κοινωνικής σύγκρουσης, της αγοράς. καθίσταται λοιπόν όχι μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να καθιερώσουμε: ο μοιραίος κομμουνισμός ως τελική φάση της κοινωνικής εξέλιξης στην κλασική μυθολογία του μαρξισμού-λενινισμού.
Απλώς καθίσταται μια πυξίδα που μας βοηθά να προσανατολιστούμε στο εδώ και τώρα στη μεταμόρφωση του κόσμου.
Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος Comune-info
