Χρονιάρες μέρες οι άρχοντες της πόλης της έκαναν ένα ωραίο δώρο: το γιαπί στην οδό Κύπρου. Τι θα γίνει εκεί; Ένα «κειμηλιαρχείο». Δηλαδή ένα μουσείο.
Για το ζήτημα έχουν διατυπώσει τις απόψεις τους οι Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Α. Μπακιρτζής και Μ. Λυχούνας: η τριπλέτα είναι αρμόδια υπέρ πάντα άλλον. Έχουν εργαστεί σε όμοια αντικείμενα, είναι οι πλέον αρμόδιοι και κανείς από τους τρεις δεν έχει το παραμικρό συμφέρον.
Αντίθετες φωνές δεν με έπεισαν: διάβασα μερικές γενικές, ακαδημαϊκές αρχές, κοινότοπες στην Ιερουσαλήμ, και τίποτε περισσότερο. Λείπει μια συνολική εικόνα του θέματος, ώστε οι Καβαλιώτες να έχουν μια έγκυρη άποψη. Για να ξέρουμε τί ακριβώς οφείλουμε και σε ποιόν. Μου λένε ότι όλα τα ζητήματα που με κάνουν να απορώ, έχουν γίνει αντικείμενο επανειλημμένων δημοσιευμάτων, αλλά δεν βρίσκω ένα κείμενο με υπογραφή και διεύθυνση, στο οποίο να παρουσιάζονται, έστω επιγραμματικά, ΟΛΑ ΜΑΖΙ τα σχετικά προβλήματα.
ΓΙΑΤΙ ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΑΥΤΗ; Στην αυλή του Άι-γιαννιού υπάρχει ένα πολύ ωραίο, παλιό κτίριο, με μεγάλη επιφάνεια και αρκετούς ορόφους (ισόγειο και 3 όροφοι), που έφτανε και περίσσευε. Το βλέπω χρόνια (πόσα και με ευθύνη τίνος;) παρατημένο και θλιβερό. Γιατί όχι εκεί το μουσείο; Καλύτερη θέση δεν υπάρχει. Συνδέεται άμεσα με τον μητροπολιτικό ναό, δηλαδή την ιστορία, είναι στην καρδιά της πόλης, είναι προσβάσιμο από τη Βενιζέλου.
ΓΙΑΤΙ ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΤΗΝ ΚΑΒΑΛΑ; Τι θα εκτεθεί στο Μουσείο; Αυτό υποτίθεται ότι το λέει μια επιστημονική καταγραφή των εκθεμάτων. Αν οι πληροφορίες μου είναι σωστές, υπάρχει μια τέτοια καταγραφή. Έχει δημοσιευθεί; Πότε; Πού; Ο προορισμός μιας επιστημονικής καταγραφής είναι η διάχυσή της (δημοσιοποίηση), ώστε να γίνει αντικείμενο κριτικής. Με άλλα λόγια να μάθουμε τί πρόκειται να εκτεθεί, αν δικαιολογεί την ίδρυση μουσείου και αν αξίζει τον κόπο ο θόρυβος (ένθεν κακείθεν).
Από όσο μπορώ να ξέρω τον βυζαντινό πλούτο της περιοχής, δεν σώθηκε στην Καβάλα και την περιοχή της ούτε ένα βυζαντινό κομμάτι. Λιγοστά, που αξίζουν πραγματικά, εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Τέτοια διαθέτουν οι Σέρρες, ένα σώθηκε στο Διδυμότειχο, μερικά πρώιμα μεταβυζαντινά διαθέτει η Ξάνθη και στην Αλεξανδρούπολη η έκθεση περιλαμβάνει υλικό από την Αίνο, σχετιζόμενο με την περιοχή. Το πιο ενδιαφέρον: ο προηγούμενος δεσπότης εγκατέστησε τη συλλογή σε ωραίο, παλιό κτίριο.
Η Κομοτηνή διεκδικεί μια απίστευτη πρωτοτυπία: ό,τι διέθετε, εκτίθεται στο Ιμαρέτ του Γαζή Εβρενός, Τούρκου κατακτητή της Μακεδονίας και της Θράκης, δηλαδή στο αρχαιότερο οθωμανικό κτίριο στα Βαλκάνια.
Ο μεγάλος πλούτος σε εικόνες βρίσκεται στη Δυτική Μακεδονία. Τόσες που δεν διαθέτει ούτε η Θεσσαλονίκη. Αν οι υποψίες μου είναι αληθινές, η έκθεση της Καβάλας θα είναι απλώς «ένα βιβλίο τοίχου», γεμάτη από ωραίους, εντυπωσιακούς φωτισμούς, ενδιαφέροντες πίνακες και σχέδια, καλές φωτογραφίες και ωραία υφάσματα.
Που και που θα δούμε και κανένα όψιμο μεταβυζαντινό κομμάτι. Δυο-τρία σύγχρονα κομμάτια με σπουδαία υπογραφή (;) ας μπουν για προσκύνηση στον άγιο Γιάννη. Τίποτε που να αξίζει την επέμβαση και τη δαπάνη. Πάντα κατά τη γνώμη μου. Ας με διαφωτίσει κάποιος.
Για να στηθεί ένα μουσείο χρειάζονται αξιόλογα πράγματα. Βεβαίως υπάρχουν πράγματα που συνδέονται με τον τόπο και έχουν μεγάλη αξία. Οι ιδιοκτήτες τους δεν πρόκειται να τα διαθέσουν ποτέ στο εκκλησιαστικό μουσείο.
Υπάρχουν επίσης λιγοστά κομμάτια σε ιδιωτικές συλλογές, αλλά αγνοώ την τύχη τους. Τέλος, δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο κάποιοι φιλοπόλιδες Καβαλιώτες να δωρίσουν πράγματα αξίας ή ακόμη καλύτερα να αγοράσουν και να δωρίσουν τέτοια κομμάτια. Θα είναι μια πολύ ευχάριστη έκπληξη.
Δυστυχώς μουσεία δεν στήνονται με αναμνήσεις, με ιστορίες, με ευσέβεια, με εντυπώσεις. Χρειάζονται πράγματα και μάλιστα πράγματα πρώτης σειράς. Ποιο είναι το μνημειακό απόθεμα της πόλης; Οι ΚΑΜΑΡΕΣ και το ΤΖΑΜΙ του ΙΜΠΡΑΗΜ ΠΑΣΑ, σήμερα άγιος Νικόλαος. Το ΦΡΟΥΡΙΟ, του Μουράτ του Α΄.
Το ΤΖΑΜΙ ΤΟΥ ΙΜΠΡΑΗΜ ΠΑΣΑ, άγιος Νικόλαος, έργα του Ιμπραήμ. Η δυτική, κύρια όψη του κατεδαφίστηκε. Ο ΚΟΥΛΕΣ, του Ανδρονίκου του Α΄ κατέρρευσε πριν από 25 χρόνια σε μια νεροποντή. Περιμένει πάντα την αποκατάστασή του…
Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΗΛΙΑΣ, belevedere πόλης, προσιτός μόνον τη μέρα. Ο ΦΑΡΟΣ, απρόσιτος πια -το 2025 δεν γίνεται επέμβαση για την αποκατάσταση της ασφαλούς προσέγγισης!-. Το ΜΠΡΙΚΙ, άλλο belvedere πόλης, που η λειτουργία του πολεμήθηκε με λύσσα από ανώνυμους – γνωστούς. Οι ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ του 19ου αιώνα.
Το ΙΜΑΡΕΤ του Μεχμέτ Αλή. Η μοναδική εκκλησία της πόλης που χτίστηκε στους αιώνες της δουλείας, η μεταβυζαντινή βασιλική της ΠΑΝΑΓΙΑΣ, κατεδαφίστηκε αναίτια για να δώσει τη θέση της σε «μια άχαρη και αντιαισθητική οικοδομή».
Ο απόστολος Παύλος δεν αποβιβάστηκε στη θέση που υψώνεται σήμερα το «μπάρμπεκιου» του αγίου Νικολάου. Η ακτή βρισκόταν πολύ πιο κάτω από τη μεσαία διαχωριστική γραμμή της Βενιζέλου, προς τη μεριά της θάλασσας.
Στην περιοχή δεν υπήρξε ποτέ καμμία εκκλησία ούτε αρχαίο ιερό. Η θέση βρίσκεται έξω από τη βυζαντινή και ρωμαϊκή οχύρωση. Στο μνημειακό απόθεμα ένα σημαντικό κομμάτι αποτελούν τα κτίρια της οδού Κύπρου.
ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ. Στην Ελλάδα όλες ανεξαιρέτως οι ιδιωτικές συλλογές, αργά ή γρήγορα περιέρχονται στην ιδιοκτησία του κράτους ή στην αφάνεια. Τα έξοδα λειτουργίας είναι δυσβάσταχτα, οπότε σε μία-δύο γενιές οι ιδιοκτήτες δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν.
Τα ιδιωτικά μουσεία που επιβιώνουν, διαθέτουν σημαντικά κεφάλαια που εξασφάλισαν οι ιδρυτές τους. Αλλά ακόμη και αυτά δεν επιβιώνουν με αξιοπρέπεια, αν δεν εξασφαλίσουν κρατικές και άλλες επιχορηγήσεις. Με ένα λόγο φυτοζωούν και μαραζώνουν.
Όποιος θέλει να το διαπιστώσει δεν έχει παρά να περιηγηθεί ΟΛΑ τα μουσεία από το Στρυμόνα μέχρι τον Έβρο. Όσα μπορέσει βέβαια να τα βρει λειτουργούντα και συνεχώς ανοιχτά. Ακόμη και τα διαφημισμένα Αρχαιολογικά Μουσεία δεν καλύπτουν ούτε καν τα λειτουργικά έξοδά τους. Την επιβίωσή τους εξασφαλίζει η δημόσια δαπάνη.
ΠΟΣΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΕΧΕΙ Η ΠΟΛΗ; Αρκετά. Τα σημαντικά είναι το Αρχαιολογικό Μουσείο και το Μουσείο Καπνού, που η πόλη δεν του έδωσε ποτέ τη σημασία που του αξίζει. Όλα μαζί τα υπάρχοντα είναι αρκετά και με το παραπάνω για μια πόλη σαν την Καβάλα.
Η τύχη της ΜΕΓΑΛΗΣ ΛΕΣΧΗΣ είναι ένα καλό παράδειγμα για το ζήτημα που μας απασχολεί. Για τη χρήση της ξεσηκώθηκε στην πόλη έντονη διαμάχη. Εν τέλει ο Σύλλογος (με κύρος και ιστορία) που είναι ιδιοκτήτης της συγκατένευσε να δοθεί σε κοινή λειτουργία υπό τη φροντίδα του Δήμου Καβάλας. Τιμούμε τις κυρίες που έλαβαν την απόφαση αυτή.
ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ που μπαίνουν σε συζήτηση, μου φαίνεται ότι βρίσκονται σε κάποιο βαθμό μακριά από το πρόβλημα καθαυτό. Ο ΣΦΓΤ στέκεται σε μερικά μόνον σημεία. Προτείνω να απαιτήσουν οι Καβαλιώτες να ματαιωθεί η «μεταμόρφωση» της Στέγης σε Μουσείο, να ματαιωθεί η προσθήκη σε ύψος και το κτίριο να παραχωρηθεί για 99 χρόνια στον ΣΦΓΤ της Καβάλας, χωρίς οικονομικά ανταλλάγματα. Το μουσείο, αν αξίζει τον κόπο να γίνει, ας βρει αλλού στέγη: στο κτίριο δίπλα στον Άι Γιάννη. Ο ΣΦΓΤ δεν πρέπει καν να απαντήσει στις προτάσεις των αρχόντων: αν το κάνει θα τις περιβάλλει με ηθική υπόσταση.
Από τη δεκαετία του 50 η Στέγη ήταν πάντοτε ο παλμός του πολιτισμού: ήταν τοπόσημο. Το ίδιο σαν αρχιτεκτόνημα ίσως δεν είναι πολύ σπουδαίο, ίσως δεν είναι από τα πρώτα. Ωστόσο είναι σεμνό, διακριτικό, καθόλου κραυγαλέο ή επηρμένο. Κολλάει απόλυτα στην άκρη του δρόμου. Το κομμάτι αυτό της οδού Κύπρου είναι το τελευταίο στολίδι της πόλης. Ο δρόμος από τους Φρέρηδες μέχρι τη Στέγη, τολμώ να πω ότι γλύτωσε από το χρόνο και την αδηφάγα «αξιοποίηση» και αποτελεί μικρό και ευχάριστο κομψοτέχνημα, ένα «μπιζουδάκι». Προσθέστε την εντυπωσιακή Δημοτική Καπναποθήκη (πλατεία Καπνεργάτη). Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, ακόμη και τη λειτουργία ενός κειμηλιαρχείου στον όροφο της Στέγης θα μπορούσα να καταπιώ, αλλά η προσθήκη σε ύψος και η αλλαγή της όψης της Στέγης του ΣΦΓΤ δεν τρώγεται με τίποτε. Την αρμονική σειρά θα διαταράξει ένα σύγχρονο κτίριο με μεγάλο ύψος.
Δεν έχω καμμία επιφύλαξη, ότι η προτεινόμενη κατασκευή είναι ένα υπέροχο κτίσμα. Ας το πάρουν και ας το υψώσουν, όπου αλλού θέλουν. Αλλά όχι στη συγκεκριμένη θέση. Θα ζημιώσει αισθητικά το διπλανό Μέγαρο Τόκκου και θα αλλοιώσει την άκρη μιας κομψής σειράς κτιρίων. Μόνον όταν το δουν τελειωμένο οι άρχοντες θα καταλάβουν τί έκαναν.
Σε όσους ρωτούν τί πρέπει ή τί μπορούμε να κάνουμε για να αποτρέψουμε το εγχείρημα, απαντώ: Τίποτε, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε. Όλα είναι νόμιμα και δεν υπάρχει καμμία παρανομία. Η συζήτηση για τη σχέση του νόμιμου με το ηθικό είναι παλιά στην Ελλάδα… Ίσως αν είμασταν στη Βόρεια Ευρώπη δεν θα χρειαζόταν καν να γίνει συζήτηση. Τίποτε, λοιπόν, δεν χωράει: οι άρχοντες έχουν το μαχαίρι, έχουν και το πεπόνι. Αυτό έλειπε τώρα να δίνουμε λογαριασμό στην πλεμπάγια. Είναι καλά γνωστή σε όλη την Ευρώπη η αλλεργία που παθαίνουν οι εξουσίες, όταν ακούν για έκφραση της λαϊκής βούλησης.
Συνοψίζω εδώ ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ενός λωτοφάγου: Τι θα εκτεθεί στο καινούργιο Μουσείο; Υπάρχει άδεια για την έκθεση; Τα εκθέματα συντηρήθηκαν; Η συντήρηση έγινε με άδεια; Πόσο θα κοστίσει το έργο; Ποιος πληρώνει για το έργο; Αν οι άρχοντες καλύπτουν εξ ιδίων τη δαπάνη δεν μου πέφτει κανένας λόγος. Ποιος μελέτησε το κτίριο; Έγινε δημόσια διαβούλευση; Ποιος μελέτησε το έργο και την έκθεση; Η Καβάλα δεν είχε μελετητές; Γιατί αναζητήθηκαν σε άλλη πόλη; Ποιος θα διαθέτει τους πόρους λειτουργίας του; Αναζητήθηκε άλλος χώρος για την ανέγερση ή την έκθεση (δύο χωριστά πράγματα);
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ. Πληροφορούμαι, αλλά δεν μπόρεσα να το διασταυρώσω ο ίδιος, ότι σε γειτονική πόλη, την οποία προηγούμενοι δεσποτάδες φρόντισαν να φιλοδωρήσουν με άξεστες επεμβάσεις, ο τελευταίος μητροπολίτης έδειξε διατεθειμένος να κατεδαφίσει ένα κτίριο, βάρβαρα χτισμένο απέναντι σε ένα βυζαντινό μνημείο με τεράστια και μοναδική ιστορία και σημασία. Πόσο αληθεύει, δεν γνωρίζω… Αν ωστόσο αυτό είναι αλήθεια, μένει μια χαραμάδα ελπίδας για την περίπτωση της Στέγης στην Καβάλα. Ίσως ύστερα από μία γενιά, βρεθούν άρχοντες της πόλης, οι οποίοι με γενναιότητα και γενναιοδωρία θα αποφασίσουν να ξεβγάλουν από την οδό Κύπρου το αριστούργημα και να αποκαταστήσουν τη μορφή που έχει ο δρόμος εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα.
Ο γείτονας δεσπότης είναι φιλόπολις, είναι μορφωμένος και καλλιεργημένος, είναι νέος και -γιατί να το κρύψομεν άλλωστε- είναι Καβαλιώτης.
Με τιμή
Κώστας Τσουρής
Ομότιμος Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
ktsouris@helit.duth.gr
