Η παραπάνω φράση (γνωμικό) αποδιδόταν στο παρελθόν, από τους μη ειδικούς, στον Σωκράτη. Υπάρχει μάλιστα και εξήγηση γι’ αυτό. Η πραγματικότητα είναι ότι το γνωμικό αυτό ανήκει στον Σόλωνα (απόσπασμα 28 G.-P.2 = 18W.2) [1]. Τα αποσπάσματα του Σόλωνα έχουν στηριχθεί στο έργο των B. Gentili and C. Prato, και M. L. West.
Θα ήθελα σε αυτό το σύντομο κείμενο να αναφερθώ στην «λανθασμένη», κατά την γνώμη μου, συχνή αναφορά του γνωμικού ως «γηράσκω αιεί διδασκόμενος» και στην πιθανή παρερμηνεία των περισσοτέρων από εμάς που το χρησιμοποιούμε σε αυτή την έκδοση.
Μα θα πει κανείς ότι η παράλειψη της λέξης «πολλά» δημιουργεί τέτοιο πρόβλημα; Ναι. Θεωρώ ότι το γνωμικό χωρίς την λέξη «πολλά» μπορεί να αποδώσει μια λανθασμένη ερμηνεία, ειδικά από τον σύγχρονο έλληνα.
Τι εννοώ;
Η έκφραση «γηράσκω αιεί διδασκόμενος» σημαίνει για τον νεοέλληνα, κατά την άποψή μου, ότι «φθάνοντας σε μεγάλη ηλικία κάπου-κάπου μαθαίνω και κάτι καινούριο». Είναι, όμως αυτό που ήθελε να πει ο Σόλων;
Είναι αυτό που πρέπει να βγάλουμε και εμείς σαν συμπέρασμα; Ή μήπως ο Σόλων ήθελε να πει ότι η «δια βίου μάθηση» δεν τελειώνει ποτέ; Ότι, δηλαδή, σε όλη μας την ζωή μαθαίνουμε «πολλά» και μάλιστα ακόμη και όταν γηράσκουμε;
Η πεποίθησή μου είναι ότι ο Σόλων ήθελε να δείξει ότι ο άνθρωπος πνευματικά βελτιώνεται κάθε μέρα. Το ίδιο και ψυχικά.
Άρα, προφανώς ο Σόλων αντιδιαστέλλοντας απόψεις που θα υπήρχαν και τότε, ότι κάποιος μέχρι μία ορισμένη ηλικία μαθαίνει τα περισσότερα είτε μέσω εμπειρίας, είτε μέσω μάθησης, οπότε στη συνέχεια όταν «γηράσκει» δεν έχει και πολλά να μάθει, είπε την έκφραση «γηράσκω δ’ αιεί πολλά διδασκόμενος».
Με την λέξη «πολλά» ήθελε να τονίσει αυτό που αναφέραμε και παραπάνω, δηλαδή την σταθερή πεποίθηση των σοφών της εποχής του στην «δια βίου μάθηση».
Ο Σωκράτης στον «Λάχη» συζητάει την ρήση του Σόλωνα και πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα προσθέτοντας ότι συμφωνεί με τον Σόλωνα, αλλά θα πρόσθετε ακόμη ότι «γηράσκων γαρ πολλά διδάσκεσθαι εθέλω υπό χρηστών μόνον». Δηλαδή, όσο γερνάω θέλω να μαθαίνω πολλά μόνο από ενάρετους («Λάχης», 189a, νεοελληνική απόδοση εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 1993).
Επομένως, η μάθηση δεν τελειώνει ποτέ για τον άνθρωπο. Επιπλέον, η μάθηση πρέπει να γίνεται από ενάρετους δασκάλους, διότι η ωριμότητα «επιτάσσει» την βελτίωσή μας προς την ενάρετη πλευρά της ψυχής μας, άρα δεν έχουν θέση οι μη ενάρετοι δάσκαλοι, διότι δεν θα έχουν να μας προσφέρουν κάτι στον δρόμο μας προς την αρετή.
Η αρετή βέβαια, κατά τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη, επιτυγχάνεται όταν κυριαρχεί το λογιστικό μέρος της ψυχής και όχι το επιθυμητικό ή το θυμοειδές.
[1] Noussia Fantuzzi, M. (2010). Solon the Athenian, the poetic fragments. Brill.
Βασίλης Τσιάντος
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
Πρόεδρος Δ.Ε. Παραρτήματος Καβάλας Ε.Μ.Ε.
