15/12/2024
Στο υπόλοιπο αυτού του άρθρου, λέγαμε, αλλάζουμε κατεύθυνση και μιλάμε για το νέο βιβλίο των Andreas Malm και Wim Carton, Overshoot: How the World Surrendered to Climate Breakdown (Overshoot: Πώς ο κόσμος παραδόθηκε στην κλιματική κατάρρευση), που μόλις δημοσίευσε το Verso.
Στο παρελθόν έχω διαβάσει αρκετά βιβλία του Malm: The Progress of This Storm: Nature and Society in a Warming World (“Η εξέλιξη αυτής της καταιγίδας. Φύση και κοινωνία σε έναν κόσμο που θερμαίνεται”).
How to Blow up a Pipeline (Πώς να ανατινάξουμε έναν αγωγό πετρελαίου: μαθαίνοντας να πολεμάμε σε έναν κόσμο που φλέγεται, μετάφραση του Vincenzo Ostuni, Milano, Ponte alle Grazie, 2024). White Skin, Black Fuel: On the Danger of Fossil Fascism (“Λευκό δέρμα, μαύρος χρυσός: Ο κίνδυνος του απολιθωμένου φασισμού”), οπότε είμαι αρκετά εξοικειωμένος με την εξαιρετική του δουλειά (και μας περιμένουν άλλοι ακόμη τίτλοι).
Παρήγγειλα το Overshoot λίγες ημέρες μετά τη δημοσίευσή του και το διάβασα αμέσως. Όπως η συλλογή White Skin, Black Fuel, έτσι και αυτό το βιβλίο με κράτησε κολλημένο στις σελίδες. Οι Μαλμ και Κάρτον προσφέρουν εδώ μια σαφή ανάλυση της κενής φάρσας των διαπραγματεύσεων για το κλίμα που ξεκίνησαν πριν από αρκετά χρόνια.
Ήμουν στην Κοπεγχάγη το 2009, πριν από δεκαπέντε χρόνια πλέον. Η κυβέρνηση Ομπάμα με την ευκαιρία ετούτη έκανε να ναυαγήσει οποιοδήποτε σημαντικό επίτευγμα και, στη συνέχεια, μόλις λίγες μέρες μετά τη σύνοδο κορυφής του Παρισιού για το κλίμα το 2015 (που καμάρωνε πολύ για την επίτευξη της υπογραφής των ΗΠΑ, της Κίνας και άλλων για εθελοντικές, και άχρηστες, συμφωνίες), ο ίδιος ο Ομπάμα, ακολουθώντας τη στρατηγική του για την ενεργειακή διαφοροποίηση και κλιματική που ονομάστηκε “all of the above”, υπέγραψε τον νόμο που καταργούσε την απαγόρευση εξαγωγής πετρελαίου από τις ΗΠΑ, που ίσχυε εδώ και 40 χρόνια.
“Πιστεύω ότι αυτή η στιγμή θα μπορούσε να είναι ένα σημείο καμπής για τον κόσμο», είπε ο Μπαράκ Ομπάμα από τον Λευκό Οίκο στις 14 Δεκεμβρίου 2015… Τέσσερις ημέρες αργότερα, την παρασκευή, υπέγραψε ένα νομοσχέδιο που θα καταργούσε την σαρανταετή απαγόρευση εξαγωγής πετρελαίου από τις ΗΠΑ.
Δεκαέξι πετρελαϊκές εταιρείες είχαν κάνει κοινό μέτωπο για να ζητήσουν αυτή τη μεταρρύθμιση… και έτσι το 2022 αυτή η χώρα, που πριν από την υπογραφή των συμφωνιών του Παρισιού δεν είχε πουλήσει ούτε ένα βαρέλι στο εξωτερικό, είχε πλέον καταστεί ο τρίτος εξαγωγέας πετρελαίου στον κόσμο. (σελ. 88-89)
Πρέπει να ομολογήσω ότι, ενώ γνωρίζω ότι ουσιαστικά δεν έχει σημειωθεί πρόοδος στη μείωση των εκπομπών άνθρακα, δεν εκτίμησα πλήρως το σημερινό επίπεδο ανοησίας των κατόχων κεφαλαίων: … το 2022, υπήρχαν 119 αγωγοί στα εργοτάξια – προγραμματισμένοι, υπό κατασκευή ή σχεδόν ολοκληρωμένοι – με συνολικό μήκος 350.000 χιλιομέτρων, οκτώ φορές το μήκος του ισημερινού.
Δεν υπήρχε χώρος ούτε για ακόμη έναν αγωγό, ωστόσο μέχρι το 2022 υπήρχαν 477 υπό κατασκευή, για συνολικό μήκος ίσο με είκοσι τέσσερις φορές την περιφέρεια του πλανήτη. Πάνω από 300 τερματικοί σταθμοί υγροποιημένου αερίου ήταν σε εξέλιξη.
Η Γη δεν θα μπορούσε να αντέξει τον αντίκτυπο ούτε ενός ανθρακωρυχείου, πολύ περισσότερο ενός σταθμού ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα, παρόλα αυτά υπήρχαν 432 νέα ορυχεία υπό κατασκευή και 485 νέοι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής.
Αυτές οι εγκαταστάσεις ορυκτών καυσίμων ήταν στα σκαριά πριν γίνει εμφανής η βροχή κερδών του 2022 –ο τρόπος λειτουργίας είναι αυτός της διευρυμένης αναπαραγωγής– και με όλο το κεφάλαιο που συγκεντρώθηκε εκείνη τη χρονιά ξεκίνησαν περαιτέρω έργα. (σελ. 13) …
Ήταν εντελώς, κολασμένα, διαβολικά εκτός ελέγχου: οι κυρίαρχες τάξεις που κυβερνούν τον πλανήτη έδειχναν ότι είχαν σκοπό να κάψουν [καύσιμα] όσο το δυνατόν γρηγορότερα και τίποτα – τίποτα – δεν θα τους επιβράδυνε ούτε στο ελάχιστο. (σελ. 21)
Οι συγγραφείς γράφουν για την ιδεολογία της υπέρβασης-overshoot, μια προηγουμένως σιωπηλή, τώρα ολοένα και πιο ρητή θέση, σύμφωνα με την οποία πρέπει να συνεχίσουμε να καίμε ορυκτά καύσιμα με διαρκώς αυξανόμενο ρυθμό, και αυτό δεν θα είναι καθόλου πρόβλημα, επειδή ακόμα κι αν υπερβούμε δραματικά τον διεθνώς εγκεκριμένο στόχο της διατήρησης της υπερθέρμανσης του πλανήτη κάτω από τους 1,5° βαθμούς ή τους 2° βαθμούς ή τώρα ακόμη και τους 3° βαθμούς, όλα θα λυθούν ένα αύριο όταν εμφανιστεί μια «τεχνολογία» που αφαιρεί τον άνθρακα από την ατμόσφαιρα.
Δισεκατομμύρια δολάρια που έχουν ήδη δαπανηθεί για πιλοτικά σχέδια για τη σύλληψη και αποθήκευση άνθρακα (CCS) έχουν ήδη αποδειχθεί άκαρπα. Οι συγγραφείς σχεδιάζουν να ασχοληθούν με τα θέματα της γεωμηχανικής και των διαφόρων τεχνολογικών λύσεων σε έναν επόμενο τόμο, αλλά προς το παρόν είναι προφανές ότι δεν υπάρχει καλύτερη λύση από το να σταματήσουμε απλώς την καύση ορυκτών καυσίμων και να αφήσουμε το πετρέλαιο στο έδαφος.
Ωστόσο, αυτή συγκρούεται άμεσα με το καπιταλιστικό σύστημα, ένα σύστημα αποφασισμένο να επεκτείνει την «αξία» κυριολεκτικά με οποιοδήποτε κόστος. Η British Petroleum είναι έτοιμη να εγκαταλείψει για δεύτερη φορά την ηλιακή και την αιολική ενέργεια, καθώς από όλα τα είδη ενέργειας στο χαρτοφυλάκιό της είχαν τα χαμηλότερα περιθώρια κέρδους.
Όπως διευκρίνισε περαιτέρω ο επικεφαλής του τμήματος «αερίου και πηγών με χαμηλές εκπομπές άνθρακα», «δεν θα παράγουμε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας απλώς για χάρη της ηλιακής και του αιολικού». Τι υπαγορεύει λοιπόν τις προτεραιότητες; «Η αξία θα μας καθοδηγήσει», εξήγησε ο Looney.
«Αυτό θα είναι το κίνητρο για εμάς. Και αν δούμε μια ευκαιρία να παράγουμε αξία, θα το κάνουμε. Διαφορετικά, όχι». (σελ. 198)… Μεταξύ Φεβρουαρίου 2020 και φεβρουαρίου 2023 η ExxonMobil είχε «συνολική απόδοση» περίπου 110%, η Chevron πάνω από 80%, η Total σχεδόν 60%, η Shell σχεδόν 40% και η BP «μόνο» λίγο πάνω από 20%. (σελ. 203)…
Η θεωρία της αιχμής του πετρελαίου προέβλεπε ότι η τιμή θα εκτοξευόταν στα ύψη σε σημείο που θα τη καθιστούσε εντελώς μη βιώσιμη. αλλά όπως είδαμε, αυτό υποτιμούσε σοβαρά την επιδεξιότητα των παραγωγικών δυνάμεων, οι οποίες αντ’ αυτού ξεκλείδωσαν νέους πλούτους υδρογονανθράκων, με τίμημα μεγαλύτερης κινητοποίησης παγίου κεφαλαίου.
Και γι’ αυτό είδαμε μια σταδιακά ανοδική καμπύλη, και όχι μια τρελή κορυφή. Αυτές οι εμπειρικά παρατηρήσιμες τάσεις για τα ορυκτά καύσιμα υπάκουσαν στο νόμο της αξίας. Το κέντρο γύρω από το οποίο περιστρεφόταν η ανταλλακτική τους αξία ήταν αυτό της εργασίας, του μόχθου. (σελ. 205)
Και εδώ είναι που όλος ο αισιόδοξος ενθουσιασμός που αντλείται από ανθρώπους όπως ο Bill McKibben ή άλλοι μαζορέτες της μετάβασης της αγοράς στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αποδεικνύεται ανίκανος να κατανοήσει πώς λειτουργεί πραγματικά το σύστημα.
Οι βαρόνοι του πετρελαίου έχουν εμμονή με τη διεύρυνση της αξίας μέσω της εκμετάλλευσης της υπεραξίας, η οποία στο επίκεντρο της διαδικασίας απαιτεί ανθρώπινη εργασία και πρώτες ύλες. Αυτό είναι αλήθεια σήμερα όπως ήταν το 1820.
Η BP (αστειακά μετονομάστηκε σε «Beyond Petroleum» »πέρα από το πετρέλαιο» τη δεκαετία του 2010) έχει επενδύσει πολλά σε αιολική και ηλιακή ενέργεια σε δύο διαφορετικές περιόδους της εταιρικής της ιστορίας, και στη συνέχεια κάνει ένα βήμα πίσω κάθε φορά και επιστρέφει στην πραγματική πηγή των μεγάλων κερδών: πετρέλαιο και φυσικό αέριο.
Αυτό το [ηλιακό ή αιολικό] πάρκο δεν θα παράγει ποτέ ένα πρώτης τάξης αγαθό, όπως κάνει ένα κοίτασμα πετρελαίου. Η μικρότερη από τις κυψέλες και τα μεγαλύτερα φωτοβολταϊκά πάρκα είναι παρόμοια με αυτή την έννοια: πάγιο κεφάλαιο αλλά χωρίς καμία προστιθέμενη αξία-υπεραξία.
Υπάρχει ένα άλλο χαρακτηριστικό των ορυκτών καυσίμων που τα καθιστά μια πηγή υπερκέρδους και που δεν έχει αντίστοιχο. Ωστόσο, ένα εξαιρετικά γενναιόδωρο πάρκο ανανεώσιμων πηγών ενέργειας δεν επιτρέπει στους ιδιοκτήτες του να εξάγουν πόρους με έναν χρόνο εργασίας μικρότερο από τον μέσο, αποκομίζοντας έτσι ένα οικονομικό πλεονέκτημα.
Σημαίνει απλώς αφθονία ενός αγαθού που είναι δωρεάν. Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, ένας άλλος λόγος είναι ότι αυτή η ροή δεν μπορεί να εμπορευματοποιηθεί, δεν μπορούν να την διαπραγματευτούν και, επομένως, δεν μπορεί να έχει μια παγκόσμια αγορά, και ως εκ τούτου δεν θα είναι τόσο ευάλωτη σε γεωπολιτικές αναταραχές όπως το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. (σελ. 213)…
Ενώ πλησιάζουμε ήδη το κατώφλι του 1,5° C, και ακριβώς πίσω από τη γωνία του 1,7° C, … ο δαίμονας που κρατούσε τον κόσμο στη λαβή του ήταν αυτός της αξίας γενικά και της αξίας που αξιοποιεί τον εαυτό της ειδικότερα.
Και αυτή ήταν η δύναμη που έχει συσσωρεύσει περιουσιακά στοιχεία που δεν πρέπει να παραμείνουν «αποσβεσμένα» [δηλαδή να υποτιμηθούν ή να μετατραπούν σε υποχρεώσεις] και που παρήγαγε ακόμη μεγαλύτερη αξία που δεν πρέπει να καταστραφεί, όπως οι Φαραώ έχτισαν τις πυραμίδες στην Αίγυπτο. Αυτό έστειλε τον κόσμο εκτός ελέγχου. (σελ. 218)
Η ανάγνωση όλων αυτών είναι σίγουρα εξοργιστική. Εκτιμώ όμως τη σαφήνεια που προσφέρουν οι δύο συγγραφείς στη συζήτηση, που πολύ συχνά συγκαλύπτεται από στατιστικά στοιχεία για την επέκταση της παραγωγής ηλιακής και αιολικής ενέργειας, τη μείωση της τιμής της κάτω από αυτή της ενέργειας από ορυκτά καύσιμα κ.λπ.
Οι αγορές δεν λειτουργούν αυτόματα με βάση την τιμή, αυτό είναι ένα ξεκάθαρο μάθημα από την ιστορία, όπως τεκμηριώνεται από το έργο του Malm και άλλων. Τώρα που μπήκαμε στη μετα-νεοφιλελεύθερη εποχή, η παραλυτική λογική σύμφωνα με την οποίαν πρέπει να αφήνουμε τις τεχνικές και οικονομικές αποφάσεις στις μηχανορραφίες της «αγοράς» έχει αποκαλυφθεί. Ατυχώς, σήμερα βρισκόμαστε στη λαβή μιας κλεπτοκρατίας αφοσιωμένης στον πλουτισμό και στον πελατειακό καπιταλισμό, που χρησιμοποιεί τη ρητορική των αγορών για να κρύψει την άσχημη βία που ασκεί.
Ο Μπίφο είναι πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει διέξοδος, και θα μπορούσε να έχει δίκιο:
Τώρα που οι κλιματικοί αρνητές ελέγχουν την κυβέρνηση της πρώτης ρυπογόνας χώρας στον κόσμο, θα είναι αδύνατο να σταματήσει η κλιματική κατάρρευση: η αύξηση τριών βαθμών στις θερμοκρασίες είναι μια μη αναστρέψιμη τάση, οι συνέπειες της οποίας εκδηλώνονται στην ώρα τους. Μεγάλο μέρος του πλανήτη βρίσκεται στα πρόθυρα να καταστεί μη κατοικήσιμο, θα ακολουθήσουν μεγάλες μεταναστεύσεις, τροφοδοτώντας φόβους, βία και εξοντώσεις.
Ο τρόπος με τον οποίο οι μετανάστες, που έχουν ξεριζωθεί από τα σπίτια τους από τη βία και τις κλιματικές καταστροφές, υποδεικνύονται αηδιαστικά ως αποδιοπομπαίοι τράγοι είναι ένα εργαλείο για να μας αποσπάσει την προσοχή από αυτό που θα έπρεπε να είναι η σημαντικότερη δέσμευσή μας.
Οποιαδήποτε επιβίωση του πολιτισμού απαιτεί μια ταχεία μετάβαση σε έναν νέο τρόπο ζωής. Για να το κάνουμε πρέπει να τους πάρουμε τα γαμημένα λεφτά! Αλλά δεν είναι μόνο τα χρήματα που έχουν σημασία, αλλά η δύναμη που προέρχεται από τον έλεγχο τους με αυτόν τον τρόπο.
Εδώ διακυβεύεται η ανάγκη να αλλάξουμε ριζικά αυτό που κάνουμε καθημερινά, την αλληλεπίδρασή μας με ό,τι απομένει από τον φυσικό κόσμο, και πώς να φροντίζουμε ο ένας τον άλλον-η μια την άλλη καθώς υποφέρουμε από τις αναπόφευκτες πλέον «φυσικές καταστροφές» που θα έρθουν. Malm και Carton ξανά:
Η ηθική και πρακτική προσέγγιση στο πρόβλημα των λανθανόντων στοιχείων ενεργητικού-asset incagliati, με άλλα λόγια, είναι αδυσώπητα συγκρουσιακή (εσείς δημιουργήσατε αυτήν την καταστροφή, εσείς επωμίζεστε τις απώλειες) και στοχεύει στην καταστροφή χωρίς σωτηρία για το κεφάλαιο. Αυτό οδηγεί σε απαλλοτρίωση, την πρακτική της στέρησης των ιδιοκτητών της περιουσίας τους χωρίς αποζημίωση. (σελ. 241)
Ένα άλλο βιβλίο που διάβασα αυτό το καλοκαίρι ήταν η Αναρχία. Η ασταμάτητη άνοδος της Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών-Anarchia. L’inarrestabile ascesa della Compagnia delle Indie Orientali του William Dalrymple (Ιταλική μετάφραση από Svevo D’Onofrio, Adelphi, 2022).
Όταν σταματώ να αναρωτιέμαι πώς στο διάολο καταλήξαμε σε αυτή τη φρικτή κατάσταση, γενικά επιστρέφω και ξαναδιαβάζω την ιστορία, και αυτό το βιβλίο ήταν μια πολύτιμη συμβολή στην κατανόηση μου της μακροπρόθεσμης ροής των γεγονότων.
Κλείνω με ένα εκτενές απόσπασμα από την εισαγωγή αυτής της πολύ μεγάλης και λεπτομερούς αφήγησης για το πώς οι βρετανοί κατάφεραν να πάρουν την κατοχή της Ινδίας: Από πολλές απόψεις, η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών ήταν ένα μοντέλο εμπορικής αποτελεσματικότητας: εκατό χρόνια μετά την ίδρυσή της, είχε μόνο τριάντα πέντε μόνιμους υπαλλήλους στα κεντρικά της γραφεία.
Παρόλα αυτά, αυτό το μικροσκοπικό εργατικό δυναμικό πραγματοποίησε ένα άνευ προηγουμένου εταιρικό πραξικόπημα: τη στρατιωτική κατάκτηση, την υποταγή και τη λεηλασία τεράστιων περιοχών της νότιας Ασίας.
Μέχρι σήμερα σχεδόν σίγουρα παραμένει η υπέρτατη πράξη επιχειρηματικής βίας στην ιστορία του κόσμου… Ακούμε ακόμη να λεν ότι οι Άγγλοι κατέκτησαν την Ινδία, αλλά αυτή η φράση κρύβει μια πιο απαίσια πραγματικότητα.
Δεν ήταν η βρετανική κυβέρνηση που άρχισε να διαλύει την Ινδία, ένα κομμάτι τη φορά, στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα, αλλά μια επικίνδυνα ανεξέλεγκτη ιδιωτική εταιρεία, που εδρεύει σε ένα μικρό γραφείο με μόλις πέντε παράθυρα στο Λονδίνο και διευθύνεται στην Ινδία από ένα αρπακτικό εταιρικό βίαιο, απολύτως αδίστακτο και, μερικές φορές, ψυχικά ασταθές: Robert Clive. Η μετάβαση της Ινδίας στην αποικιοκρατία συνέβη στα χέρια μιας κερδοσκοπικής εταιρείας, η οποία λειτουργούσε αποκλειστικά για να εμπλουτίσει τους επενδυτές της.
Plus ça change!
Πρωτότυπος τίτλος: Autocracy Defeats Neoliberalism.
Μετάφραση για την Comune του Francesco de Lellis.
Chris Carlsson, συγγραφέας και καλλιτέχνης που ανέκαθεν συμμετείχε στα αμερικανικά ΗΠΑ κοινωνικά κινήματα, ήταν μεταξύ των υποστηρικτών της πρώτης ιστορικής Critical mass στο Σαν Φρανσίσκο. Συγγραφέας, μεταξύ άλλων, της Nowtopia (Shake edizioni) και, πιο πρόσφατα, του Critical mass. Noi siamo il traffico (Memori),στέλνει περιοδικά τα άρθρα του (πολλά από τα οποία συλλέγονται στο blog nowtopians.com), στην Comune.
