ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε….
Το 1558 ο Φλαμανδός ζωγράφος, Πίτερ Μπρέγκελ, ζωγραφίζει έναν πίνακα, στον οποίο θα δώσει τον τίτλο «η πτώση του Ίκαρου». Αναπαριστά τον θάνατο του επαναστάτη ή αλαζόνα νέου, του Ίκαρου, ο οποίος επιδεικτικά αγνόησε τις συμβουλές του πατέρα του, αναμετρήθηκε με τον ήλιο, ύβρισε και πλήρωσε με τον αφανισμό του. Αν μιλήσουμε με δραματικούς όρους ο πίνακας αναπαριστά ένα γεγονός τραγικό, και αν ο μιλήσουμε με ιστορικούς όρους, ένα γεγονός ιστορικό. Η τραγικότητα όμως του ήρωα δεν οφείλεται στο γεγονός του χαμού του, αλλά στα ελάχιστα σημάδια που αφήνει η πτώση του στο τοπίο. Δυο πόδια στη θάλασσα, ο αφρός που πετάγεται και λίγα πούπουλα από τα φτερά του, μέσα σε ένα κατά τα άλλα ειδυλλιακό περιβάλλον. Ο γεωργός, που ασχολείται με το όργωμα του χωραφιού του, έχει γυρισμένη την πλάτη του στον νέο που πνίγεται. Ο βοσκός περιτριγυρισμένος από τα πρόβατά του και με ύφος απλανές στρέφει το πρόσωπο προς την αντίθετη κατεύθυνση, ενώ ο ψαράς είναι απορροφημένος από την ψυχαγωγία του. Στη θάλασσα το καράβι στέκεται ήσυχο στο λιμάνι, ενώ οι ναύτες ασχολούνται με τις εργασίες τους. Κανείς άλλος δεν αντιλαμβάνεται το τραγικό γεγονός που συμβαίνει δίπλα τους παρά μόνον μια πέρδικα, που παρακολουθεί ακίνητη και με ένταση, όπως αποδεικνύουν τα ολοστρόγγυλα μάτια της, τα καρφωμένα στο βυθιζόμενο σώμα. Και σίγουρα ο ήλιος, που φωτίζει και τυφλώνει συγχρόνως. Οπωσδήποτε πάντως θα χαμογελά ειρωνικά.
Πίνακας του Μπρέγκελ βέβαια μπορεί να διαβαστεί και διαφορετικά. Αφηγείται μια ιστορία που συνέβη στο παρελθόν. Τι βλέπουν οι άνθρωποι σε αυτόν από το παρελθόν τους; Ό,τι τους επιτρέπουν να δουν τα σημάδια που το ίδιο άφησε πίσω του. Ή ό,τι ψάχνουν οι ίδιοι να βρουν στο παρελθόν. Και τότε δημιουργούν την ιστορία. Αν ζουν σε μια αντιηρωική εποχή, ο ρομαντισμός του Ίκαρου θα τους είναι αδιάφορος. Αν όμως η εποχή τους είναι εποχή διεκδικήσεων και αγώνα, τότε θα ακούσουν την αφήγηση της πέρδικας με προσοχή. Η ιστορία επομένως είναι ο τρόπος με τον οποίο κοιτάει κάθε εποχή το παρελθόν της, και ο τρόπος αυτός δεν είναι σταθερός. Αλλάζει, όταν πληθαίνουν οι πληροφορίες μας για αυτό ή όταν αλλάζουν τα οράματά μας για το μέλλον. Υπό αυτή την έννοια δεν επηρεάζει μόνο η ιστορία το παρόν, αλλά και το παρόν την ιστορία. Είναι επομένως η ιστορία μια «πολιτισμική κατασκευή»; Είναι, αλλά όχι αυθαίρετη. Η ιστοριογραφία εκτός από στόχους, έχει κανόνες και μέθοδο. Έχει εργαλεία.
Τον 20ο αιώνα ο εκδημοκρατισμός των στόχων οδήγησε στον εκδημοκρατισμό των μεθόδων και των εργαλείων. Όταν η ιστορία σταμάτησε να υπηρετεί τα μεγάλα αφηγήματα του έθνους ή της τάξης, σταμάτησε και η ιστοριογραφία να χρησιμοποιεί ως εργαλεία τα επίσημα αρχεία και στράφηκε προς τη μαρτυρία. Αφουγκράστηκε τις παραμελημένες φωνές, προσπάθησε να ακούσει τους ψιθύρους της κοινωνίας. Ιδιαίτερα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν πια το κοινωνικό πρόσταγμα, το ερώτημα στο οποίο έπρεπε να απαντήσει ο ιστορικός δεν ήταν «τι έγινε», αλλά «πώς μπορούμε να εξηγήσουμε», «πώς να αντιληφθούμε» αυτό που έγινε. Αντιστράφηκε και η μέθοδος προσέγγισης της ιστορικής πραγματικότητας. Τώρα πια το ειδικό, η περίπτωση, μπορούσε να εξηγήσει το γενικό, το μεγάλο αφήγημα. Ή τουλάχιστον να μην συνθλίψει ο κανόνας την μοναδικότητα, την εξαίρεση. Τότε αναδύθηκε και ένας νέος κλάδος, η Προφορική Ιστορία, ή καλύτερα επανενώθηκε το νήμα της ιστορίας με την ηροδότεια και θουκυδίδεια παράδοση. Η Τοπική Ιστορία επίσης έπαψε να αποτελεί ερασιτεχνική ενασχόληση, απέβαλε τον τοπικιστικό της χαρακτήρα, μπόλιασε με τις μεθόδους και τα ευρήματά της τη Γενική Ιστορία και διεύρυνε την οπτική της δεύτερης.
Ο 20ος αιώνας ανάδειξε και νέα διερευνητικά πεδία, όπως είναι αυτά της μνήμης και του τραύματος, και γέννησε νέους επιστημονικούς όρους, όπως της «ιστορικής ασυνέχειας» και της «διαιρεμένης μνήμης». Οι καταστροφικές συνέπειες των δύο παγκόσμιων πολέμων κλόνισαν την εμπιστοσύνη στην επιστήμη και στην τεχνολογία ως εγγυήτριες της προόδου. Η πορεία της ιστορίας έπαψε να θεωρείται γραμμικά ανοδική και φάνηκε πως οι άνθρωποι ούτε βιώνουν, ούτε θυμούνται με τον ίδιο τρόπο τα γεγονότα. Αλληλοσυγκρουόμενες μνήμες άλλοτε ζουν λαθραία μέσα στο κοινωνικό σώμα και άλλοτε εκδηλώνονται εκρηκτικά. Πρόκειται για ένα παρελθόν που δεν έχει τελειώσει, εγγράφεται στο παρόν και ξαναγράφεται από το παρόν. Αυτό το εν ζωή παρελθόν αποτελεί το αντικείμενο της Ιστορίας του Παρόντος Χρόνου. Αυτό το ατακτοποίητο παρελθόν ξέφυγε από τις ακαδημαϊκές αίθουσες, διαχύθηκε στον δημόσιο χώρο και διεκδικεί σήμερα δικαίωση. Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας στέκονται αρωγός σ’ αυτή τη διεκδίκηση, αφού παρέχουν δημόσιο βήμα για να ακουστεί. Και ένας ακόμα επιστημονικός κλάδος, η Δημόσια Ιστορία, την καταγράφει και την ερμηνεύει.
Αν ο πίνακας του Μπρέγκελ εικονίζει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε το παρελθόν, ενώ βρισκόμαστε σε μια ορισμένη στιγμή της ιστορικότητάς μας, τότε πρέπει να φανταστούμε την ιστορία που αφηγείται εν κινήσει. Οι μορφές άλλοτε θα «βυθίζονται» και θα σβήνουν στη λήθη και άλλοτε θα αναδύονται διεκδικώντας θέση στη μνήμη.
Ελένη Σακαλή
Πρόεδρος ΕΛΜΕ Καβάλας
