18/03/2025
10 Mαρτίου 2025
Πώς να περιγράψεις την εποχή που ζούμε; Ο Achille Mbembe προτείνει τον όρο “brutalismo”, βαναυσότητα, κτηνωδία: ο κόσμος έχει γίνει ένα γιγάντιο ανοιχτό ορυχείο, ένας στόχος που επιδιώκουν δυνάμεις της δεξιάς και της αριστεράς.
Μία από τις συνέπειες είναι το μπλοκάρισμα των συναισθηματικών ενεργειών και επομένως η αδιαφορία για τον πόνο των άλλων.
Η Γάζα και πάνω απ’ όλα η βάναυση διαχείριση των μεταναστεύσεων το επιδεικνύουν παντού: οι μετανάστες κλείνονται όλο και περισσότερο, εκτοπίζονται, αφήνονται να πεθάνουν, οι ευρωπαϊκές μεταναστευτικές οδοί είναι οι πιο θανατηφόρες στον κόσμο.
Πώς να αντισταθούμε στη βαρβαρότητα, τη βαναυσότητα; Ο Mbembe εξεγείρεται ενάντια στον καταστροφισμό και βρίσκει έμπνευση στη μαύρη αφρικανική αντίσταση και στον Ernst Bloch, τον μεγάλο στοχαστή της ουτοπίας και της ελπίδας speranza.
“Τι είναι η ουτοπία για τον Bloch; Τίποτα από αυτά που έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε δεν σχετίζεται με αυτόν τον όρο: εικασίες για το μέλλον, προβολή σεναρίων, τέλεια μοντέλα. Όχι, η ουτοπία είναι δύναμη, λανθάνουσα κατάσταση και δυνατότητα ήδη εγγεγραμμένες στο παρόν…”, γράφει ο Amador Fernández-Savater
“Αυτό που είναι σημαντικό δεν είναι αυτό που τελειώνει και καθαγιάζει, αλλά αυτό που αρχίζει, αναγγέλλει και προϊδεάζει” (Achille Mbembe)
Σε τι εποχές ζούμε; Πώς να περιγράψουμε την εποχή μας; Σε αυτό το ζήτημα των ονομάτων διακυβεύεται κάτι καθοριστικό, για την κριτική σκέψη. Τα ονόματα της εποχής. Ο χάρτης των ονομάτων καθοδηγεί τις στρατηγικές, υποδεικνύει τις κινήσεις του αντιπάλου και αποκαλύπτει τις πιθανές αντιστάσεις.
Τι αντιμετωπίζουμε σήμερα; Αν δεν ξέρουμε πώς λέγεται, πώς θα το παλέψουμε;
Ο καμερουνέζος στοχαστής Achille Mbembe προτείνει τον όρο “brutalismo”, »μπρουταλισμό» [1]. Προερχόμενος από το σύμπαν της αρχιτεκτονικής, όπου ανακαλεί ένα ογκώδες, βιομηχανικό, εξαιρετικά ρυπογόνο στυλ κατασκευής, ο μπρουταλισμός ως εικόνα του σύγχρονου κόσμου ονομάζει μια διαδικασία ολοκληρωτικού πολέμου ενάντια στην ύλη, την ουσία.
Η διάγνωση του Mbembe δεν είναι απλώς πολιτική ή οικονομική, πολιτιστική ή και ανθρωπολογική, αλλά πολιτισμική, κοσμική, κοσμοπολιτική. Σχεδιάζει την κυρίαρχη σχέση με αυτό που υπάρχει. Μια σχέση εξαναγκασμού και απόσπασης, εντατικής εκμετάλλευσης και αρπαγής. Ο κόσμος έχει καταστεί ένα γιγάντιο ανοιχτό ορυχείο. Η λειτουργία των σύγχρονων δυνάμεων, λέει ο Mbembe, είναι να «καταστήσουν δυνατή την εξόντωση, το ξερίζωμα». Υπάρχει μια δεξιά εκδοχή του μπρουταλισμού και μια προοδευτική εκδοχή, αλλά και οι δύο διαχειρίζονται την ίδια κοινωνία τριβελίσματος με διαφορετικές εντάσεις και τρόπους. Από τα σώματα και τα εδάφη, μέσα από τη γλώσσα και το συμβολικό.
Ένας νέος ιμπεριαλισμός; Ναι, αλλά δεν εδραιώνει ούτε χτίζει πλέον έναν πολιτισμό αξιών, μια νέα ιδέα του Καλού ή μια ανώτερη κουλτούρα, αλλά σπάει και διασπά τα σώματα – ατομικά, συλλογικά, επίγεια – για να εξάγει κάθε είδος ενέργειας από αυτά μέχρι εξάντλησης, απειλώντας έτσι την «ανάφλεξη του κόσμου».
Ο Mbembe εντοπίζει τις τάσεις σε πλανητικό επίπεδο που επηρεάζουν την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Αλλά σκέφτεται από ένα συγκεκριμένο μέρος: την Αφρική, την ιστορία της, τις πληγές της και την αντίστασή της. Σήμερα όλος ο κόσμος βιώνει ένα «μαύρο γίγνεσθαι» στο οποίο η διάκριση ανάμεσα στο ανθρώπινο ον, το πράγμα και το εμπόρευμα τείνει να εκλείψει. Ο μαύρος σκλάβος προμηνύει μια παγκόσμια τάση. Όλοι κινδυνεύουμε.
Μπρουταλιστική λιβιδινική οικονομία
Τι είδους ανθρώπινο ον, υποκειμενικότητας και επιθυμιών, θέλει να παράγει ο σύγχρονος μπρουταλισμός;
Από τη μια πλευρά έχει το τρελό σχέδιο να ξεριζώσει το ασυνείδητο, “εκείνο το απέραντο νυχτερινό απόθεμα με το οποίο η ψυχανάλυση προσπάθησε να μας συμφιλιώσει”. Το ανθρώπινο σώμα δεν είναι ένα απλό βιολογικό, νευροχημικό σώμα, αλλά και «ονειρικό υλικό” (León Rozitchner) που λαχταρά, που φαντασιώνεται, που σκέφτεται ουτοπίες. Το ασυνείδητο είναι μια μπανανόφλουδα σε όλα τα επίπεδα ελέγχου, συμπεριλαμβανομένων των επιπέδων ελέγχου του καθενός. Όλα το εκτρέπουν, το αναστατώνουν, το περιπλέκουν.
Αυτή η ακυβέρνητη διάσταση πρέπει να εξαλειφθεί, όλες οι ανθρώπινες δυνάμεις και το δυναμικό πρέπει να συλληφθούν σε δίκτυα δεδομένων, η ύλη πρέπει να χαρτογραφηθεί πλήρως μέχρι ο χάρτης να αντικαταστήσει την περιοχή. Ο μπρουταλισμός στοχεύει να ψηφιοποιήσει πλήρως τον κόσμο, να διαλύσει το ασυνείδητο (που μας κάνει μοναδικούς και ανεπανάληπτους) στον αλγόριθμο, στον αριθμό, στην κυριαρχία του ποσοτικού. Να καταργήσει το μυστήριο που είμαστε, να ασπρίσει τη νύχτα.
Mα το μόνο που πετυχαίνει είναι να δίνει χώρο στις πιο σκοτεινές και καταστροφικές παρορμήσεις. Γιατί; Ο γενικός εξορθολογισμός – ψηφιοποίηση, αλγοριθμοποίηση, πρωτοκόλληση – μπλοκάρει τις συναισθηματικές και αγαπητικές ενέργειες, εκείνη η δύναμη του Έρωτα που σύμφωνα με τον Φρόυντ είναι το μόνο δυνατό αντίβαρο στον Θάνατο. Το εγχείρημα του ξεριζώματος του ασυνείδητου οδηγεί σε μια γενική απευαισθητοποίηση.
Η αδιαφορία για τον πόνο των άλλων, η απόλαυση του να πληγώνεις και να σκοτώνεις, να βλέπεις τα βάσανα. Σκληρότητα και σαδισμός είναι θεμελιώδη χαρακτηριστικά των σύγχρονων εξουσιών. Ο Mbembe μιλά, σε ένα ιδιαίτερα ανατριχιαστικό κεφάλαιο, για τον σύγχρονο «βιριλισμό» [σύνδρομο αρρενωπότητας, μισογυνισμός]. Η λιβιδινική οικονομία του μπρουταλισμού δεν συνεπάγεται πλέον την καταστολή ή τον ενστικτώδη περιορισμό, αλλά μάλλον την κραιπάλη, τον ξεφτιλισμό, την απουσία συμπλεγμάτων ή προκαταλήψεων, την απαξίωση και την απουσία της Γάζας ως όρια μοντέλων. Πες τα πάντα, κάνε τα πάντα, δείξε τα πάντα και διασκέδασε.
Ο βιριλισμός δημιουργεί μια ξέφρενη ζώνη, λέει ο Mbembe, χωρίς ίχνος από τα παλιά συναισθήματα ενοχής, σεμνότητας ή αναχαίτησης-συμπλέγματος-αναστολής. Μια φιγούρα ίσως τον εκφράζει καλύτερα από κάθε άλλη: ο θρίαμβος της εικόνας του αιμομικτικού πατέρα στις πορνογραφικές σελίδες. Επιστρέφοντας πίσω: αν η δολοφονία του δεσποτικού πατέρα από τα χέρια των παιδιών του σήμαινε για τον Φρόιντ το πέρασμα στον πολιτισμό, στα όρια και στο νόμο, το φάντασμα του βίαιου πατέρα επιστρέφει για να κατοικήσει τις πιο σκοτεινές επιθυμίες σήμερα.
Χθες, η αρχή της πραγματικότητας (η πατρική εντολή) μας ανάγκαζε να απαρνηθούμε ή να αναβάλουμε την ευχαρίστηση, για να την αντικαταστήσουμε με μια αποζημιωτική αποζημίωση. Σήμερα μας ζητά το αντίθετο: να μην αναβάλουμε, να καθυστερούμε ή να αντικαταστήσουμε οτιδήποτε, αλλά να αποκτούμε πρόσβαση στην απόλαυση άμεσα, κυριολεκτικά και χωρίς μεσολάβηση. Καταναλώστε (αντικείμενα, σώματα, εμπειρίες, σχέσεις). Από την καταστολή στην πίεση. Από την αποσεξουαλικότητα στην υπερσεξουαλικότητα. Από τον πατέρα της απαγόρευσης στον πατέρα των καταχρήσεων. Το φταίξιμο σήμερα έγκειται στο να μην έχουμε απολαύσει αρκετά.
Ο αποικισμός σήμαινε πάντα βαναυσότητα, κτηνωδία. Η φυτεία και η αποικία είναι, σύμφωνα με τον Mbembe, προεικονίσεις της βαρβαρότητας. Χωρίς διαφωνίες ή συμβολικές μεσολαβήσεις μπορεί και πρέπει να αντλήσει ευχαρίστηση από τον άλλο, μετατρεπόμενο σε ένα απλό «χαρέμι αντικειμένων» (Franz Fanon). Μπορούμε λοιπόν να καταλάβουμε, σε λιβιδικό επίπεδο, ένα κλειδί κατανόησης για την άνοδο των νέων δικαιωμάτων; Παρουσιάζονται ως υπερασπιστές μιας «ελευθερίας» που είναι μόνο το δικαίωμα των ισχυρών να απολαμβάνουν επί των αδύναμων σαν να ήταν αντικείμενα μιας χρήσης.
Στο βάθος, ως αποτέλεσμα που προέρχεται από τον βιριλισμό, διαχέονταν παντού ο φόβος του ευνουχισμού, ο πανικός των γεννητικών οργάνων και η φρίκη του θηλυκού. Ο μπρουταλισμός φιλοδοξεί ακόμη και να εξαλείψει εντελώς τις γυναίκες. Γενικευμένος ονανισμός, σεξουαλικότητα δίχως επαφή, τεχνοσεξουαλικότητα, με τον εγκέφαλο να αντικαθιστά τον φαλλό ως προνομιακό όργανο. Ο βιριλισμός δεν θα ήταν η τελευταία λέξη της πατριαρχίας.
Συνοριακό Σώμα
Στο τέλος του βιβλίου της Οι απαρχές-η προέλευση του ολοκληρωτισμού, περισσότερες από εξακόσιες σελίδες αφιερωμένες στη μελέτη των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών που κατέστησαν εφικτό τον ναζισμό και τον σταλινισμό, η Hannah Arendt δηλώνει εκπληκτικά ότι η μόνη βεβαιότητα που έχει επιτύχει είναι ότι ο ολοκληρωτισμός γεννήθηκε σε έναν κόσμο στον οποίο ολόκληρος ο πληθυσμός κατέστη περιττός. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης (και μετά εξόντωσης) ήταν το μόνο μέρος που βρήκαν τότε οι δυνάμεις για να φιλοξενήσουν όσους περισσεύουν.
Πώς το διαβάζουμε αυτό σήμερα, όταν η εποχή μας διασχίζεται από το ίδιο φαινόμενο των περιπλανώμενων μαζών; Ο πόλεμος ήταν πάντα ένα πιθανό εργαλείο για τη ρύθμιση του ανεπιθύμητου πληθυσμού που υπερβαίνει το επιτρεπόμενο όριο, και ο ολοκληρωτισμός ήταν ένα καθεστώς διαρκούς πολέμου. Ο σύγχρονος μπρουταλισμός, διαφορετικός από τον ναζισμό ή τον σταλινισμό, κληρονομεί ωστόσο την ίδια λειτουργία. Δεδομένου του φόβου της διανομής και του πανικού «του πολλαπλασιασμού των άλλων», η βάναυση διαχείριση των μεταναστεύσεων.
Ο Mbembe αποκαλεί τα πλεονάζοντα ανθρώπινα όντα «συνοριακά σώματα». Τι γίνεται με αυτά; Απομονώστε και περιορίστε, εγκλείστε και εκτοπίστε, αφήστε να πεθάνουν. Η βιοπολιτική (που φροντίζει τη ζωή για να την εκμεταλλευτεί) είναι συνυφασμένη-διαπλέκεται με τη νεκροπολιτική (που παράγει και φροντίζει τον περιττό πληθυσμό).
Ο σύγχρονος κόσμος γνωρίζει όχι μόνο απαλές και σαγηνευτικές μορφές ελέγχου (μόδα, σχέδιο, διαφήμιση), αλλά και μεθόδους πολέμου. Σήμερα, παντού, οι έλεγχοι, οι συλλήψεις, οι εγκλεισμοί-περιορισμοί έχουν οξυνθεί. Οι χώροι διαχωρίζονται, αποφασίζεται εξουσιαστικά ποιος μπορεί να κινηθεί και ποιος όχι. Η κινητικότητα των υποκειμένων όχι μόνο προωθείται…, αλλά συγκρατείται, ελέγχεται, καθορίζεται, συμφωνείται. Η Γάζα ως παράδειγμα διακυβέρνησης.
Ενώ οι ευρωπαίοι ηγέτες γιόρτασαν πρόσφατα τα ογδόντα χρόνια της απελευθέρωσης από το Άουσβιτς, τα στρατόπεδα επιστρέφουν στη μόδα. Στρατόπεδα εγκλεισμού, κράτησης, απομόνωσης και διαχωρισμού. Για μετανάστες, πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο. Στρατόπεδα, με λίγα λόγια, για ξένους. Σάμος, Χίος, Λέσβος, Ειδομένη, Λαμπεντούζα, Βεντιμίλια, Σικελία, Subotica. Οι πιο θανατηφόρες μεταναστευτικές διαδρομές στον κόσμο είναι οι ευρωπαϊκές, 10.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στην προσπάθειά τους να εισέλθουν στην Ισπανία πέρυσι.
Η αιμορραγία-αφαίμαξη και η αρπαγή λειτουργούν επίσης στη διαχείριση των πολύπλοκων κυκλοφοριών των συνοριακών σωμάτων, εξηγεί ο Mbembe, μέσω του ελέγχου των συνδέσεων, της κινητικότητας και των ανταλλαγών. Ο πόλεμος κατά των μεταναστών (ως oυσία-σώμα σε κίνηση) είναι και ένας κερδοφόρος εμπορικός και οικονομικός παράγοντας.
Οι ιμπεριαλιστικές παρορμήσεις-ένστικτα ενώνονται σήμερα με τη νοσταλγία και τη μελαγχολία. Οι πρώην κατακτητές, γερασμένοι και κουρασμένοι, αισθάνονται εισβολή από τις «ενεργειακές κούρσες» γεμάτες ζωντάνια. Ο κόσμος καθίσταται μικρός και απειλούμενος. Είναι η αντίληψη που εκμεταλλεύεται η ευρωπαϊκή ακροδεξιά. Η πατρίδα δεν πρέπει πλέον να επεκταθεί, αλλά να αμυνθεί…
Ουτοπίες της ουσίας, των σωμάτων
Πώς να αντισταθούμε στη βαρβαρότητα; τον μπρουταλισμό; Ο Mbembe δεν διασκεδάζει σε μια άσκηση καταστροφολογίας, αλλά μάλλον τολμά την ουτοπία. Τι σημαίνει αυτό;
Ο καμερουνέζος στοχαστής βρίσκει έμπνευση στον Ernst Bloch, τον μεγάλο στοχαστή της ουτοπίας και ελπίδας του 20ού αιώνα. Τι είναι η ουτοπία για τον Bloch; Τίποτα από αυτά που έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε σχετισμένο με αυτόν τον όρο: εικασίες για το μέλλον, προβολή σεναρίων, τέλεια μοντέλα. Όχι, η ουτοπία είναι δύναμη, λανθάνουσα κατάσταση και δυνατότητα που έχουν ήδη εγγραφεί στο παρόν.
Σε αντίθεση με τη συμβατική κριτική, η ουτοπική κριτική όχι μόνο σχεδιάζει μια κριτική χαρτογραφία των σύγχρονων δυνάμεων-εξουσιών, αλλά υπογραμμίζει επίσης το δυναμικό, τη δυνατότητα για αντίσταση, για αλλαγή, για άλλους πιθανούς-εφικτούς κόσμους. Όχι μόνο καταγγέλλει, επιδιώκει ή ακυρώνει, αλλά εκφωνεί νέες δυνατότητες, προσκαλώντας όσους ακούνε να τις γεννήσουν, να τις ξεδιπλώσουν. Θέτει σε ένταση αυτό που υπάρχει και θα μπορούσε να είναι, το τελευταίο δεν είναι μια αφηρημένη δυνατότητα, αλλά μια δύναμη σε διαδικασία.
Αν σήμερα γινόμαστε μάρτυρες ενός «μαύρου γίγνεσθαι του κόσμου», δεν θα μπορούσαμε να αντλήσουμε έμπνευση από την αντίσταση που οι αφρικανικοί πολιτισμοί αντιτίθεντο πάντα στο γίγνεσθαι τους πράγμα; Το ιδιαίτερο γίνεται οικουμενικό και η ουτοπία, όπως ήθελε ο Walter Benjamin, δεν βρίσκεται πια στο μέλλον αλλά στο «άλμα της τίγρης στο παρελθόν». Αυτές οι αντιστάσεις περνούν, απ’ ό,τι διαβάζω, μέσα από μια άλλη σύλληψη και μια άλλη σχέση με την ύλη. Σύμφωνα με τους αφρικανικούς πολιτισμούς πριν από τον αποικισμό, η ύλη είναι ένας ιστός σχέσεων, είναι διαφορά, είναι αλλαγή. Ο ανιμισμός θα τον εξέφραζε σε πνευματικό επίπεδο: ο κόσμος κατοικείται από ένα πλήθος ζωντανών όντων, ενεργών υποκειμένων, πολλαπλών θεοτήτων, προγόνων, μεσολαβητών
‘Η η επιδιόρθωση ή οι κηδείες, λέει ο Mbembe. Η πρόκληση δεν είναι να αγανακτήσει κανείς ή να χτυπήσει το στήθος του, αλλά να αναγεννήσει την πληγωμένη ύλη. Στην περίπτωση, για παράδειγμα, της συζήτησης για την αποαποικιοποίηση των μουσείων, δεν πρόκειται απλώς για «επιστροφή» των κλεμμένων αντικειμένων στους τόπους προέλευσής τους, αλλά μάλλον για την κατανόηση ότι αυτά τα αντικείμενα δεν ήταν «πράγματα» (ούτε εργαλεία ούτε έργα τέχνης), αλλά οχήματα και κανάλια ενέργειας, ζωτικές δυνάμεις και δυνατότητα που επέτρεπαν τη μεταμόρφωση της ύλης. Αναδημιουργώντας μια ενεργή σχέση με τη μνήμη.
Αν η ύλη δεν είναι ένα αντικείμενο προς εκμετάλλευση, αλλά ένα συμμετοχικό οικοσύστημα, απόθεμα δυνατοτήτων, ένα σύνολο υποκειμενικοτήτων, ποιες πολιτικές μορφές θα μπορούσαν να την προσαρμόσουν; Πέρα από τη φιλελεύθερη δημοκρατία και τον βιταλιστικό εθνικισμό, της γης και του αίματος, ο Mbembe προτείνει μια «δημοκρατία των ζωντανών» που νοιάζεται για όλους τους κατοίκους της γης, ανθρώπινους και μη. Μια οικονομία των «κοινών αγαθών» που θα μας ανάγκαζε να εγκαταλείψουμε τις εμμονές μας για την αποκλειστική ιδιοποίηση-οικειοποίηση-σφετερισμό. Και μια «αποσυνοριοποίηση» του κόσμου ικανή να προστατεύει το δικαίωμα κάθε ατόμου να ξεκινήσει, να φύγει, να μετακινηθεί και να βρίσκεται σε διέλευση. Το να είσαι ξένος, για τον εαυτό σου και για τους άλλους.
Η ίδια η ύλη είναι ουτοπία, έλεγε ο Ernst Bloch. Δεν είναι μια παθητική μάζα που περιμένει τη μορφή της απ’ έξω, αλλά έχει τη δική της κίνηση μέσα, τη δική της ενεργητική αρχή, κυοφορεί ένα μέλλον. Αυτός είναι ο λόγος που ο μπρουταλισμός διεξάγει πόλεμο; Αυτό που ζητάει από εμάς είναι να είμαστε «σαν τη φωτιά στο φούρνο» που ωριμάζει και πραγματοποιεί τις δυνατότητες. Μην την πιέζετε και μην τη βιάζετε, αλλά ακούτε την και παρατείνετε τη δημιουργία της.
Δημοσιεύθηκε στα ισπανικά στο ctxt και εδώ με την άδεια του συγγραφέα (μετάφραση της Comune).
[1] brutale: κτηνώδης, βάναυσος, αδυσώπητος, διεστραμμένος
Μιχάλης ‘Μίκε’ Μαυρόπουλος Comune-info
