Έχουμε όλοι μας μια νοσηρή περιέργεια για τους ιδεολογικούς μας αντιπάλους. Οι «αρνητικοί» ήρωες στη λογοτεχνία είναι πιο ενδιαφέροντες από τα καλά παιδιά. Και οι μακρινές, παραμεθόριες περιοχές της χώρας, με την πολύπλοκη ιστορία τους -κυρίως τότε με τη βουλγαρική κατοχή του 1941-44- δεν είναι συνήθως το φόρτε μας όταν είμαστε από τον Νότο. Αρα τα μυθιστορήματα καλύπτουν πάντα τα κενά μας με τον απολαυστικό τρόπο της τέχνης.
Το νέο μυθιστόρημα του Δραμινού στην καταγωγή, αλλά κατοίκου Καβάλας Κοσμά Χαρπαντίδη «Το άκυρο αύριο» (εκδόσεις Πόλις) καλύπτει όλες τις παραπάνω προϋποθέσεις και με το παραπάνω.
Οπου το παραπάνω είναι φυσικά η ίδια η λογοτεχνική δύναμη και αξία του. Το κύριο πρόσωπο, που στοιχειώνει βιβλίο και αναγνώστες, είναι ο Πρόδρομος Αρσλάνογλου, ένας θηριώδης σε όλα του καπετάνιος εθνικιστικής αντάρτικης ομάδας που, αν και με χέρια λουσμένα στο αίμα, καταφέρνει να φτάσει μέχρι το 1982, κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού στην πόλη του και στην παραμεθόριο περιοχή.
Κι όταν εξαφανίζεται κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες, παίρνουν την υπόθεση στα χέρια τους μια ακροδεξιά οργάνωση (ανάμεσά τους και συνοροφύλακες) κι ένα σκοταδιστικό μοναστήρι, που τον ανακηρύσσουν ιδεολογικό ηγέτη τους και… άγιο.
- Ποια ήταν κυρίως η πρόθεσή σας; Το πορτρέτο του εθνικιστή αντάρτη Αρσλάν αγά;
Κατ’ αρχάς ήθελα να γράψω ένα βιβλίο που να έχει σχέση με το οροπέδιο του Κάτω Νευροκοπίου, στον νομό Δράμας, εκεί όπου γεννήθηκα και έφυγα τριών χρόνων.
Ηθελα να απεικονίσω όλο εκείνο τον πλούτο της φύσης, η οποία είναι πρωτόγονη, ισοπεδώνει τα πάντα, τα κάνει να φαίνονται πολύ μικρά μπροστά της σε βάθος χρόνου. Και είναι μη ελληνική φύση, πολύ φυτεμένη, συγγενεύει με την οροσειρά της Ροδόπης και τις απολήξεις της, κυρίως στη Βουλγαρία.
- Δίνετε, όντως, στη φύση της περιοχής μεταφυσικές διαστάσεις, πέραν του ότι την εντάσσετε λειτουργικά στην ιστορία σας.
Μα η φύση έχει από μόνη της κάτι το μεταφυσικό. Η ένταξη του ανθρώπου μέσα σε αυτήν κάνει την παρουσία του, από απτή και συγκεκριμένη, να αποκτά μια μεταφυσική διάσταση, κάτι το μυστηριακό. Ο τρόπος που αντανακλούν οι ακτίνες του ήλιου στα πανύψηλα δέντρα αιώνων και τα σχεδόν παρθένα και αδιάβατα δάση εκμηδενίζει τον άνθρωπο.
- Και μέσα σε αυτή την περιοχή ξεπροβάλλει, επίσης σχεδόν μεταφυσικός, ένας εθνικιστής καπετάνιος, ακραίος σε όλα του, τα καλά και τα κακά του. Είχατε κάποιο πρότυπο για να τον πλάσετε;
Υπήρχαν και δρούσαν στην περιοχή, στη διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής, περίπου 28 εθνικοί καπετάνιοι. Ο πιο επιφανής από όλους είναι ο Αντών Τσαούς, γιατί κατάφερε να δημιουργήσει μια πιο δεμένη και ισχυρή ομάδα, να εκφράσει περισσότερους κατοίκους. Κινούνταν στα βουνά κυρίως του Παγγαίου και σε κάποια του νομού Σερρών.
- Και ο Αρσλάνογλου, όπως ο Αντών Τσαούς, είναι Μπαφραλής, τουρκόφωνος του Πόντου. Υπάρχει εξήγηση γιατί οι Μπαφραλήδες έκαναν κυρίως αντάρτικο κατά των Βουλγάρων;
Αυτοί είχαν κάνει και το αντάρτικο του Πόντου, που αναπτύχθηκε μετά το 1910 για να προστατεύει τους ελληνικούς πληθυσμούς από τα αντίποινα των Τούρκων όσο ο ελληνικός στρατός κατήγαγε νίκες στους Βαλκανικούς Πολέμους. Ο Αρσλάνογλου από αυτούς τους ηρωικούς τύπους κατάγεται, που ήρθαν στην Ελλάδα οπλισμένοι και δεν δέχτηκαν να αφοπλιστούν. «Δεν μας αφόπλισαν οι Τούρκοι, θα μας αφοπλίσουν οι Ελληνες;» έλεγαν.
Αυτοί δημιούργησαν τις εθνικές αντάρτικες ομάδες αμέσως μετά τη σφαγή του Δοξάτου το 1941, τότε που οι Βούλγαροι εξαπέλυσαν πογκρόμ εναντίον του ελληνικού στοιχείου, εντυπωσιακά μεγάλου -γύρω στους 2.150 οι νεκροί-, ακόμα και γι’ αυτούς που ξέρανε τι σημαίνει βουλγαρική κατοχή. Μην ξεχνάτε ότι ήταν η τρίτη (η πρώτη το 1912-13, η δεύτερη το 1916-18).
- Αριστερές αντάρτικες ομάδες εναντίον των Βουλγάρων δεν υπήρχαν;
Μέχρι το 1944 εδώ δεν υπήρχε ούτε ΕΑΜ ούτε ΕΛΑΣ. Επικρατεί η άποψη ότι επειδή οπαδοί του ΚΚΕ ήταν οι ένοχοι για τη δολοφονία των Βούλγαρων αστυνομικών, που προκάλεσε ως αντίποινα τη σφαγή του Δοξάτου, η φθορά του κόμματος στους ντόπιους ήταν ανυπολόγιστη. Το κατάλαβαν και απέτρεψαν τους δικούς τους από το να ανεβούν στο βουνό. Λέγεται ότι η Χρύσα Χατζηβασιλείου και ο Ζαχαριάδης ήρθαν κρυφά στην περιοχή και είπαν «εδώ δεν θα κάνετε αντάρτικο».
- Και έμεινε όλο το παιχνίδι στα χέρια των εθνικιστών;
Ακόμα και στην «κόκκινη» Καβάλα, που είχε βγάλει δήμαρχο τον Μήτσο Παρτσαλίδη. Οι πρόγονοί μου, αν και φιλελεύθερης, βενιζελικής απόχρωσης, επειδή είχαν μεγάλη επιθυμία να αντισταθούν στους Βουλγάρους, είχαν στελεχώσει εθνικές αντάρτικες ομάδες ή ήταν τροφοδότες τους.
Οι πρώτοι, ελάχιστοι αριστεροί αντάρτες άρχισαν να βγαίνουν όταν φάνηκε ότι χάνεται ο πόλεμος για τους Γερμανούς.
- Βοήθησαν όντως οι εθνικές αντάρτικες ομάδες στο να μην εκβουλγαριστεί η περιοχή;
Ναι. Οι Βούλγαροι κατάφεραν μέσα σε μια τετραετία με εποικισμό από τη Βουλγαρία να αλλοιώσουν κατά 50% τη σύνθεση του πληθυσμού. Ενώ ήταν κατά 95% αμιγώς ελληνικός, έφτασε στο μισό μισό μεταξύ των δύο εθνοτήτων.
Ηταν βίαιη και μεγάλη η αλλαγή και θα ήταν βαρύτερη αν δεν υπήρχε αντάρτικο. Δεν ήρθαν μόνο πολλοί από Βουλγαρία, έφυγαν και πολλοί, κυρίως οι ντόπιοι, που είχαν ζήσει τις παλιότερες βουλγαρικές κατοχές και ήξεραν. Εμειναν οι προσφυγικής καταγωγής, που ήταν πολλοί, ειδικά στον νομό Δράμας, αιφνιδιάστηκαν από τη βία των Βουλγάρων και αντιστάθηκαν.
- Αυτή η ιστορία της περιοχής κάπως έχει ξεχαστεί πια. Γιατί;
Ο ένας λόγος είναι η ελληνοβουλγαρική φιλία, που σφυρηλατήθηκε επί Καραμανλή και Ζίφκοφ, το 1975, τότε που καταργήθηκε επιτέλους και η επιτηρούμενη ζώνη, γιατί μέχρι τότε για να πας στο οροπέδιο του Κάτω Νευροκοπίου, αλλά και στην περιοχή των Πομάκων και αλλού, πέρναγες από μπάρα, ήταν σχεδόν εξωτερικό, έπρεπε να ελεγχθούν τα έγγραφά σου.
Από την άλλη, και η Αριστερά είχε μια στάση συγχωρητική, ας την πω έτσι. Δεν θα ήθελε να ενοχοποιούνται οι κομμουνιστές Βούλγαροι για όσα διέπραξαν οι εθνικιστές, άσχετα με το ότι οι ίδιοι άνθρωποι βγάλανε το περιβραχιόνιο με την κορόνα του Βούλγαρου βασιλιά και βάλανε το σφυροδρέπανο όταν η χώρα τους πέρασε στον κομμουνισμό στο τέλος του πολέμου.
- Εκτός από το αντάρτικο κατά των Βουλγάρων, ο Αρσλάνογλου έσφαζε όμως και ΕΑΜίτες. Τι ήταν τελικά αυτός ο άνθρωπος, που διέπρεψε, μάλιστα, πολιτικά και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980;
Η σφαγή αυτή είναι αλήθεια, έγινε από τον Αντών Τσαούς την Πρωτοχρονιά του 1944. Ο Αρσλάνογλου είναι πάνω απ’ όλα ένας βίαιος χαρακτήρας, η βιαιότητα είναι το κύριο χαρακτηριστικό του, το υπαγόρευσε η ίδια η εποχή του, εποχή βιαιοτήτων. Στο σήμερα, όμως, ο Αρσλάνογλου επανέρχεται μόνο ως καρικατούρα, για να δικαιολογήσει τη νεοφασιστική αντίληψη των επιγόνων του.
Γιατί δεν υπάρχουν πια οι όροι διακινδύνευσης που υπήρχαν τότε και υπαγόρευαν μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Πρόκειται για τον απόλυτο εκφυλισμό. Το χαρακτηριστικό των νεοπαγών ακροδεξιών ομάδων είναι ότι δεν ξέρουν ιστορία. Ή ότι την ερμηνεύουν με έναν τρόπο τόσο παρωχημένο και ενταγμένο σε πλαίσιο εθνικιστικό, ακόμα και φασιστικό-ναζιστικό, που ακυρώνεται η μελλοντική χρήση της.
- Γράφοντας την ιστορία του Πρόδρομου Αρσλάνογλου, τι κυρίως θέλατε να μείνει στους αναγνώστες;
Ηθελα να καταγγείλω τα φαινόμενα βίας. Νομίζω ότι η βία είναι ένα χαρακτηριστικό που υπάρχει εγγενώς σε μερικούς ανθρώπους. Εχει να κάνει με ψυχολογικά συμπλέγματα και απωθημένα και μπορεί να εκφραστεί με διάφορους τρόπους.
Στον πόλεμο, αλλά και στις ειρηνικές περιόδους. Γιατί υπάρχει και η πολιτική βία, αυτή που ο Αρσλάνογλου ασκεί όσο είναι δήμαρχος, βιάζοντας συνειδήσεις, πιέζοντας τους πολίτες να τον ψηφίζουν διαρκώς. Η πολιτική βία είναι που δημιουργεί την οπισθοδρόμηση και τα έθνη που κατακρημνίζονται.
- Ζείτε σε μια συναρπαστική περιοχή. Δεν είναι προνόμιο για έναν συγγραφέα; Του προσφέρει τόσο πλούσιο υλικό.
Οντως έχει πολύ υλικό. Ελπίζω ότι το αξιοποίησα σωστά, ότι έδεσαν όλα μεταξύ τους. Αυτό που κυρίως συνειδητοποίησα είναι ότι αυτή η περιοχή, από την Αμφίπολη και την Εγνατία μέχρι τους Φιλίππους, περισσότερο ίσως από την υπόλοιπη Ελλάδα, έχει πολύ αιμάτινο παρελθόν, που δημιουργεί ένα βάρος στους σύγχρονους Ελληνες, ασυνείδητο νομίζω, που τους κάνει λίγο να παραιτούνται.
- Μήπως θα ‘πρεπε να ξεχνάμε λίγο το παρελθόν, για να προχωράμε μπροστά, χωρίς βάρη;
Η μνήμη, που είναι τοποθετημένη σωστά και ενταγμένη σε μια προοπτική, πρέπει να υπάρχει, είναι χρήσιμη. Ο σημερινός νέος πρέπει να συμφιλιωθεί με το παρελθόν, να το κατανοήσει, να εντρυφήσει σε αυτό, να δει πού υπήρχαν οι διχόνοιες και πού τα σημεία που μας ένωναν, να προχωρήσει στο μέλλον χωρίς προκαταλήψεις.
Στα σχολεία της περιοχής, που πηγαίνω συχνά, με καλούν φωτισμένοι καθηγητές γιατί ένα κείμενό μου διδάσκεται στη Β’ Γυμνασίου, τα πιο πολλά παιδιά δεν γνωρίζουν ότι οι κοινωνίες στις οποίες έζησαν οι πρόγονοί τους ήταν πολυεθνικές, δεν ξέρουν ότι στην Καβάλα υπήρχαν πολλοί Εβραίοι.
Τα οθωμανικά μνημεία είναι στόχοι
- Η πρόσφατη πυρκαγιά στο τέμενος Βαγιαζήτ, στο Διδυμότειχο, αν και δεν οφείλεται σε εμπρησμό, μας θύμισε ότι τα οθωμανικά μνημεία γενικά στην Ελλάδα έχουν κακοπάθει. Εχετε κι εσείς ένα παρόμοιο περιστατικό στο βιβλίο, για τον παλιό μεντρεσέ που κατεδάφισε ο Αρσλάνογλου επί χούντας.
Προσπάθησα να προφητεύσω και να αποκλείσω θα ‘λεγα ανάλογα περιστατικά. Τα τουρκικά απομεινάρια, που είναι πολλά στην περιοχή, από Καβάλα μέχρι Ξάνθη και Κομοτηνή, αποτελούν στόχους για κάποιους.
Η Καβάλα έχει και τζαμί και μεντρεσέ και το Ιμαρέτ, έχει και πολλά κτίσματα, το σπίτι του Μοχάμεντ Αλι για παράδειγμα. Το παρελθόν, ευτυχώς, υπάρχει – ξέφυγαν κάποια πράγματα από την ισοπέδωση της οικιστικής ανάπτυξης των τελευταίων πενήντα χρόνων.
Γκρεμίστηκαν, βέβαια, πολλά οθωμανικά μνημεία στην Καβάλα, ανάμεσά τους, επί χούντας, το παλιό οθωμανικό νεκροταφείο, υπόδειγμα τέχνης. Δεν τόλμησαν, όμως, να πειράξουν το σπίτι του Μοχάμεντ Αλι και το Ιμαρέτ, γιατί ανήκουν στο αιγυπτιακό κράτος.
(Πηγή Εφημερίδα των Συντακτών, συνέντευξη στην Βένα Γεωργακοπούλου.Πηγή φωτογραφίας Εφημερίδα των Συντακτών)
