02 Mαίου 2024
Το Να αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να πάρουμε την εξουσία πριν από είκοσι χρόνια προκάλεσε σκάνδαλο στους αριστερούς και συζήτηση στα κινήματα. Προσκολληθήκαμε σε αυτό το κείμενο με δύναμη και ενθουσιασμό, και όχι μόνο επειδή συμβάλαμε στην έξοδο του*.
Το Crack capitalism μας βοήθησε μετά να αναγνωρίσουμε τις ρωγμές που δεν σταματούν να ανοίγουν στον τοίχο του καπιταλισμού. Πιθανότατα η Koμούνα δεν θα υπήρχε χωρίς αυτά τα δύο βιβλία. Η ελπίδα. Σε μια εποχή χωρίς ελπίδα, που κλείνει πλέον την τριλογία του Τζον Χόλογουεϊ, είναι ένα έργο που αποπνέει ταυτόχρονα θυμό και επιθυμία να αγωνιζόμαστε και έτσι ανατρέπει σκέψεις και συναισθήματα που κυριαρχούν αυτή τη φορά.
Για τον Χόλογουεϊ, η εκμάθηση της ελπίδας είναι να μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε την ελπίδα: ο Bloch την ονόμαζε «docta spes» για να τη διαφοροποιήσει από τα ευχολόγια, τον ευσεβή πόθο, ο οποίος δεν κάνει τίποτα για να αλλάξει τον κόσμο.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η δική μας είναι συχνά μια αγωνιώδης ελπίδα για αυτό που συμβαίνει σε κάθε γωνιά του κόσμου, μια ελπίδα που επομένως δεν είναι καθόλου ρόδινη προοπτική. «Αγωνιζόμαστε όχι επειδή πιστεύουμε ότι θα νικήσουμε, αλλά επειδή δεν μπορούμε να αποδεχτούμε αυτό που υπάρχει – γράφει ο Holloway – Το να φωνάζουμε ενάντια σε ένα σύστημα που μας απανθρωποποιεί δεν χρειάζεται δικαιολογίες».
Το να μάθεις να ελπίζεις σήμερα σημαίνει να ξεκινάς από το «εκεί που είμαστε», το εδώ και τώρα, και όχι από τον φόβο, σημαίνει ότι ο αντικαπιταλισμός είναι ριζωμένος στην καθημερινότητα των κοινών ανθρώπων περισσότερο από όσο φαίνεται, σημαίνει να μην σταματάμε να απελευθερώνουμε άπειρες δημιουργικές δυνατότητες εγκλωβισμένες από την κυριαρχία του χρήματος.
Ένα κεφάλαιο της Ελπίδας. Σε έναν καιρό δίχως ελπίδα (Punto Rosso), ένα υπέροχο βιβλίο. Να ελπίζεις είναι εύκολο, αλλά συχνά έχει λίγη ουσία. Είναι πολύ πιο δύσκολο να σκέφτεσαι την ελπίδα. Αυτό ονομάζει ο Bloch μια docta spes [1], αιτιολογημένη και επιτηρούμενη ελπίδα, μια κατανοητή ελπίδα [2].
Η ιδέα της docta spes στρέφεται ενάντια στον «ευσεβή πόθο». Το ευχολόγιο δεν σε οδηγεί πουθενά. Σπάει κάθε πρακτική σύνδεση μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου. «Δεν θα ήταν ωραίο αν ζούσαμε σε έναν κόσμο όπου οι μετανάστες δεν ήταν στοιβαγμένοι μέσα σε ένα κοντέινερ όπως οι σαρδέλες!» Το ευχολόγιο δεν κάνει τίποτα για να αλλάξει τον κόσμο: αντίθετα, αναισθητοποιεί.
Αυτό το βιβλίο μιλά για την ελπίδα, όχι για ένα ευχολόγιο. Ωστόσο, οι ευσεβείς πόθοι είναι πίσω μας, στις πλάτες μας, ένα φάντασμα που δεν θέλουμε να δούμε, μας ψιθυρίζουν αυτό που δεν θέλουμε να ακούσουμε: τι είναι όλη αυτή η ιστορία του αντικαπιταλισμού;
Γιατί λες ότι ένας διαφορετικός κόσμος, ένας κόσμος αμοιβαίας αναγνώρισης και αγάπης, είναι δυνατός όταν ξέρεις ότι δεν είναι; Κοίταξε γύρω σου, κοίτα τον υπολογιστή που χρησιμοποιείς, δες τα ρούχα που φοράς, σκέψου τη σειρά που απολαμβάνεις στο Netflix, πιστεύεις πραγματικά ότι μπορεί να δημιουργηθεί ένας μη καπιταλιστικός κόσμος;
Αφιερώνεις τη ζωή σου στο να σκέφτεσαι την κριτική θεωρία, μια μορφή σκέψης που αντλεί τον ισχυρισμό της εγκυρότητας από τη δυνατότητα δημιουργίας ενός κόσμου πέρα από τον καπιταλισμό, μα πιστεύεις πραγματικά ότι είναι εφικτό; Δεν σπαταλάς εσύ και οι αναγνώστες σου τη ζωή σας σε ευχολόγια;
Παρ’ όλη τη θεωρητική σου επιτήδευση, παρ’ όλες τις λατινικές σας φράσεις, δεν είσαι απλώς χαμένος σε έναν κόσμο του «δεν θα ήταν ωραίο»; Μια docta spes, μια σκεπτόμενη ελπίδα, μας αναγκάζει να αντιμετωπίζουμε συνεχώς το φάσμα του Wishful Thinking,[α].
«Μιλάς για τη δημιουργία ενός διαφορετικού κόσμου, ενός μη καπιταλιστικού κόσμου: τότε δείξε μου τον, τότε δείξε τον μας!». Πώς μπορούμε να δείξουμε ότι αυτός ο κόσμος-που-δεν-είναι-ακόμη είναι κάτι περισσότερο από φαντασία, περισσότερο από ευσεβής πόθος;
Μια απάντηση είναι ότι δεν έχει σημασία. Παλεύουμε, αγωνιζόμαστε όχι γιατί πιστεύουμε ότι θα νικήσουμε, αλλά γιατί δεν μπορούμε να αποδεχτούμε αυτό που υπάρχει. Το να φωνάζουμε ενάντια σε ένα σύστημα που μας απανθρωποποιεί δεν έχει ανάγκη από δικαιολογίες.
Είναι απλώς μια έκφραση αυτού που έχει σκοπό να είναι η ανθρωπιά μας. Ο αντικαπιταλισμός μας βασίζεται στις φρίκες του συστήματος, όχι στην πίστη ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι άλλο. Οι αγώνες μας δεν είναι ένα μέσο για έναν σκοπό, είναι μια αξιοπρέπεια, μια άρνηση-απόρριψη, που γεννιέται από τα βάθη της ύπαρξής μας, από τα βάθη του είναι μας.
Ο αγώνας ενάντια στο σύστημα που μας σκοτώνει δεν χρειάζεται ελπίδα για να δικαιολογηθεί. Εάν μια εταιρεία ανακοινώσει ότι θα ανοίξει ένα υπαίθριο ορυχείο σε μια αγροτική κοινότητα και οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι αυτό θα εξαντλήσει και θα μολύνει την παροχή νερού, τη βάση της γεωργίας τους, τότε είναι πιθανό να αντισταθούν, ανεξάρτητα από το γεγονός πως ελπίζουν να κερδίσουν τη μάχη. Κι όμως ένα είδος ελπίδας υπάρχει σχεδόν πάντα.
Η ελπίδα, λέει ο Bloch, ακριβώς στην αρχή του αριστουργήματος του, «είναι ερωτευμένη με την επιτυχία παρά την αποτυχία» (1959/1985, 1). Ο Eagleton, ο οποίος δεν είναι ένας οπαδός του Bloch, χαρακτηρίζει αυτή τη φράση ως μια «ενοχλητική, ανησυχητική δήλωση» (2015, 107).
Είναι ανησυχητική, ίσως, με την έννοια ότι μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε έναν οπορτουνισμό στον οποίο η ελπίδα της επιτυχίας χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επίτευξή της. Υποδηλώνει επίσης ότι μπορεί να υπάρχει ένας εύκολος ορισμός της επιτυχίας. Η ρωσική Επανάσταση ήταν μια επιτυχία ή αποτυχία; Ιδωμένη από αυτούς που λαχταρούσαν έναν άλλο κόσμο, αποκαλύφθηκε μια τρομερή αποτυχία. Ωστόσο, ο Bloch έχει δίκιο: η ελπίδα μας κατευθύνει προς κάποιου είδους εκπλήρωση, ένα είδος επιτυχίας.
Θέλουμε να κάνουμε περισσότερα από το να πεθάνουμε με αξιοπρέπεια: θέλουμε να νικήσουμε.
Αντιμέτωποι με την απειλή της ανθρώπινης εξόντωσης, δεν θέλουμε μόνο να διαμαρτυρηθούμε, θέλουμε να σπάσουμε τη δυναμική της καταστροφής. Θέλουμε να σταματήσουμε το τρένο του θανάτου, να καταφέρουμε να τραβήξουμε το φρένο έκτακτης ανάγκης [3]. Θέλουμε η ελπίδα μας να είναι ρεαλιστική.
Η ελπίδα μεγαλώνει από την αξιοπρέπεια, αλλά προχωρά πιο μακριά. Η αξιοπρέπεια βρίσκεται στο επίκεντρο του αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο. Η ζαπατιστική έμφαση στην αξιοπρέπεια υπογραμμίζει μια κρίσιμη αλλαγή σε σχέση με τον εργαλειομηχανισμό της προηγούμενης επαναστατικής σκέψης. Αγωνιζόμαστε επειδή το απαιτεί η αξιοπρέπειά μας ως ανθρώπινα όντα, όχι διότι θέλουμε να φθάσουμε έναν προκαθορισμένο στόχο.
Συνεπής με αυτό είναι η απόρριψή τους της Επανάστασης με κεφαλαίο «Ε» υπέρ της επανάστασης με μικρό «ε», και η τρέχουσα έμφαση τους στην «αντίσταση και την εξέγερση» περισσότερο απ’ ότι στην επανάσταση.
Η έννοια της αξιοπρέπειας σηματοδοτεί μια πολύ σημαντική και πολύ ευπρόσδεκτη μετατόπιση της έμφασης από το αντικείμενο του αγώνα (καπιταλισμός) στο υποκείμενό του (την αξιοπρέπειά μας). Αυτή η αλλαγή είναι παρούσα σε πολλά άλλα κινήματα αντίστασης και εξέγερσης και σε πολλά από όσα έχουν γραφτεί γι’ αυτά.
Κι όμως, εδώ είναι που η ατίθαση κόρη που είναι αυτό το βιβλίο γίνεται ανήσυχη και λέει «ναι, ναι, αξιοπρέπεια, αξιοπρέπεια! Αλλά πρέπει να πάμε παρακάτω, χρειαζόμαστε ελπίδα, θέλουμε να κερδίσουμε! Θέλουμε να νικήσουμε, παρόλο που γνωρίζουμε ότι αυτό που σημαίνει να κερδίσουμε μπορεί να γίνει σαφές μόνο στη διαδικασία της επίτευξής του. Η ελπίδα βασίζεται στην αξιοπρέπεια, αλλά είναι πιο απαιτητική. Η ελπίδα είναι η αξιοπρέπεια που ωθεί πέρα από τον εαυτό της.
Σημειώσεις
[1] Bloch 1959/1985, 7: “Docta spes, συμπεριλαμβανομένη ελπίδα, φωτίζει έτσι την έννοια μιας αρχής στον κόσμο, μιας έννοιας που δεν θα τον αφήσει ποτέ”.
[2] Vedi Eagleton 2015, 61: “Η λογική δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ελπίδα, γράφει ο Bloch στο The Hope Principle, και η ελπίδα δεν μπορεί να ανθίσει χωρίς λόγο”. Και ο Eagleton, σχολιάζοντας απ’ ευθείας: “Η αυθεντική ελπίδα… πρέπει να υποστηρίζεται από τη λογική” (2015, 3).
[3] Το φρένο έκτακτης ανάγκης είναι μια αναφορά στην αναδιατύπωση της επανάστασης του Walter Benjamin, την οποία θα αναπτύξω στη συνέχεια.
[α] ορισμός του WISHFUL THINKING: μια στάση ή πεποίθηση ότι κάτι που θέλετε να συμβεί θα συμβεί παρόλο που δεν είναι πιθανό ή δυνατό
“Το κεφάλαιο είναι η φυλακή των εκμεταλλευόμενων, των μειονοτήτων, όλων εκείνων που παράγουν και υπακούν. Είμαστε μέσα σε αυτό. Όταν όμως, δουλεύοντας και παλεύοντας, ανακαλύπτουμε το πέρα του καπιταλιστικού ορίζοντα, ενσαρκώνουμε την ελπίδα σε ένα κίνημα που αποκαλύπτει την ευθραυστότητα της οικονομικής διοίκησης και ανοίγει τον αγώνα για την απελευθέρωση. Εμείς, όλοι μας, το επαναστατικό πλήθος που το κεφάλαιο δεν μπορεί πια να κυριαρχήσει, είμαστε οπλισμένοι με ελπίδα. Με μια σίγουρη πινελιά, ο Χόλογουεϊ μας οδηγεί μέσα από αυτή τη ακολουθία, συγκεντρώνοντας σε αυτόν τον τόμο, με μεγάλη δύναμη, αυτό που έσπειρε σε μια ζωή στράτευσης” (Toni Negri)
–
* Η συντακτική λειτουργία του Αλλάζοντας τον κόσμο χωρίς την ανάληψη της εξουσίας σχεδιάστηκε και επιμελήθηκε από τον Marco Calabria για το εβδομαδιαίο Carta, του οποίου τον συνεταιρισμό ήταν ένας από τους ιδρυτές και ακούραστος πρόεδρος. Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο Intra Moenia. Οι αναλύσεις του Holloway πυροδότησαν μια εξαιρετική συζήτηση σε όλο τον κόσμο, με εκατοντάδες αξιολογικές παρεμβάσεις, πολλές από τις οποίες συγκεντρώθηκαν στο αργεντίνικο περιοδικό Herramienta.
Το όνομα Comune, αφετέρου, χρωστάει πολλά σε διάφορες παρεμβάσεις του Holloway (επάνω στην έννοια του comunizar, κοινωνώ, επικοινωνώ – που μας δένει, εξάλλου, με μερικούς σημαντικούς συντρόφους στον δρόμο μας compagni di strada – επέστρεψε για παράδειγμα σε αυτό το θεμελιώδες άρθρο: Mettiamo in comune, Ας μοιραστούμε).
Mιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος
