Εισαγωγή
Το νησί της Θάσου είναι προικισμένο από τη φύση με την ύπαρξη στο υπέδαφος του φημισμένου και γνωστού από την αρχαιότητα μαρμάρου της Θάσου. Η σύγχρονη ιστορία της εξόρυξης του μαρμάρου αρχίζει στη δεκαετία του ’70 και εξελίσσεται μέχρι τα τελευταία χρόνια με ένα τρόπο που πλέον πρέπει να θεωρείται ξεπερασμένος, τόσο από άποψη μεθόδων εξόρυξης όσο και συνολικής διαχείρισης του πόρου, αλλά και ως οικονομικού παράγοντα σε σχέση και συλλειτουργία με τους υπόλοιπους οικονομικούς τομείς του νησιού και ιδιαίτερα με τον ραγδαία αναπτυσσόμενο τομέα του τουρισμού. Ο δήμος Θάσου έχει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό και το πλεονέκτημα να είναι ιδιοκτήτης του μεγαλύτερου μέρους των δασικών εκτάσεων της Θάσου και κατά συνέπεια να έχει αποφασιστικό και κυρίαρχο ρόλο στην αδειοδότηση λατομείων. Αυτό το γεγονός από τη μια αποτελεί πλεονέκτημα από την άλλη όμως θέτει στις εκάστοτε διοικήσεις του δήμου το δύσκολο έργο της ορθολογικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης του.
Ιστορία
Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές ο φυσικός και ορυκτός πλούτος του νησιού έγινε γνωστός όταν το νησί έγινε αποικία των Παρίων τον 7ο π.Χ αιώνα. Η εγγύτητα των λατομείων στην θάλασσα αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης του νησιού καθώς η έλλειψη υποδομών, το οικονομικό κόστος και οι τεχνικές δυσκολίες καθιστούσαν αδύνατη την εξόρυξη μαρμάρου από περιοχές που ήταν απομακρυσμένες από τη θάλασσα. Οι αρχαιολόγοι υποστηρίζουν πλέον με βεβαιότητα ότι το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης είναι κτισμένο με μάρμαρο που προήλθε από τη Θάσο, λόγω της εγγύτητας του νησιού και της ικανότητας μεταφοράς από τη θάλασσα. Η εξόρυξη συνεχίστηκε και στα ελληνιστικά χρόνια ενώ κατά τα ρωμαϊκά λόγω των διαφορετικών απαιτήσεων διακόσμησης αναζητούνται πολύχρωμα, όπως πχ το πράσινο της Εύβοιας. Στα βυζαντινά χρόνια επίσης υπάρχει ζήτηση για το μάρμαρο της Θάσου, ιδίως από την περιοχή της Αλυκής. Η ζήτηση σταματάει με την παρακμή της αυτοκρατορίας.
Ιδιότητες
Το μάρμαρο της Θάσου σήμερα γνωστό στις αγορές ως (Thassos Snow White) έχει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της λαμπερής λευκότητας και της εξαιρετικής κομψότητας. Λόγω του ότι είναι μάρμαρο κρυσταλλικού δολομίτη παρέχει μεγαλύτερη αντανάκλαση του ηλιακού φωτός σε σύγκριση με οποιοδήποτε λευκό μάρμαρο παγκοσμίως, κρατώντας δροσερή θερμοκρασία για παρατεταμένη χρονική περίοδο, καθιστώντας το ιδανικό για ορθομαρμάρωση σε θερμότερες περιοχές.
Συμβολή στην οικονομία
Η αξιοποίηση του μαρμάρου έχει ιδιαίτερη σημασία για την οικονομία τόσο της χώρας όσο και του νησιού αλλά και του δήμου, καθώς χρησιμοποιεί εγχώριους πόρους και παρουσιάζει εξωστρέφεια. Η συμβολή της εξόρυξης μαρμάρου υπερβαίνει τον στενό ορισμό της εξόρυξης και αποτυπώνεται με μεγαλύτερη ευκρίνεια σε επίπεδο της σχετικής εξορυκτικής βιομηχανίας, στο οποίο λαμβάνεται υπόψη η καθετοποίηση των δραστηριοτήτων εξόρυξης και μεταποίησης. Η σημασία εξωστρεφών παραγωγικών τομέων έχει τονισθεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια της οικονομικής κρίσης και κατά συνέπεια πρέπει να αντιμετωπίζονται με την ανάλογη προσοχή από την πολιτεία. Επιπλέον, πρέπει να γίνει γνωστό ότι η εξορυκτική βιομηχανία του μαρμάρου αναδυκνύεται και ισχυροποιείται μέσω της ένταξης της σε πολυεθνικούς ομίλους με πολλά σημεία εξόρυξης στο εξωτερικό και με δίκτυα εξαγωγών σε πολλούς προορισμούς.
Η συμβολή της βιομηχανίας εξόρυξης μαρμάρου δεν περιορίζεται στα βασικά οικονομικά μεγέθη των επιμέρους δραστηριοτήτων εξόρυξης και μεταποίησης που εντάσσονται σε αυτή αλλά εκτείνεται και στους κλάδους της εφοδιαστικής της αλυσίδας. Μεταφορές (θαλάσσιες και χερσαίες), βιομηχανίες σχετικού βιομηχανικού εξοπλισμού, υπηρεσίες μηχανικών-γεωλόγων κλπ, είναι μόνο μερικές από αυτές οι οποίες επωφελούνται σημαντικά από την εξόρυξη μαρμάρου.
Εξετάζοντας την οικονομική φύση των επιχειρήσεων μαρμάρου πρέπει να τονισθεί ότι η σχετικά μικρή αποληψιμότητα μαρμάρου σε σχέση με τον όγκο των στείρων καθορίζει πολλές φορές την βιωσιμότητα της εκμετάλλευσης. Ταυτόχρονα η ποιότητα του μαρμάρου σε ένα κοίτασμα είναι αβέβαιη και μεταβάλλεται κατά πολύ εντός του.
Για την εθνική οικονομία η σημασία της εξόρυξης του μαρμάρου είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η συνολική εξαγόμενη ποσότητα το έτος 2000 ήταν 358 χιλιάδες τόνοι αξίας 111 εκατομμυρίων Ευρώ ενώ τα τελευταία χρόνια πχ για το έτος 2014 ήταν 776 χιλιάδες τόνοι αξίας 242 εκατομμυρίων Ευρώ ενώ το 2013 εξήχθησαν 820 χιλιάδες τόνοι αξίας 232 εκατομμυρίων Ευρώ. Ο δείκτης εξαγωγών προς πωλήσεις το διάστημα 2008-2013 είναι ιδιαίτερα υψηλός με τον τομές του μαρμάρου να είναι ο υψηλότερος φτάνοντας το ποσοστό των 80% των πραγματοποιούμενων πωλήσεων να είναι εξαγωγές. Οι μεγαλύτερες αγορές ελληνικού μαρμάρου είναι κατά σειρά: Κίνα, ΗΠΑ, ΗΑΕ, Σαουδική Αραβία, Σιγκαπούρη, Κατάρ, Ιταλία και Τουρκία.
Διάγραμμα 1. Εξαγωγές προς συνολική αξία πωλήσεων της εξορυκτικής βιομηχανίας (%)
Για το δήμο Θάσου η εξόρυξη μαρμάρου επίσης κατέχει πολύ σημαντική θέση στα έσοδα. Στο παρακάτω διάγραμμα εμφανίζονται τα έσοδα του δήμου από την εξόρυξη μεταξύ των ετών 2006-2015.
Διάγραμμα 2. Έσοδα του δήμου Θάσου από την εξόρυξη μαρμάρου
Εξόρυξη και Περιβάλλον
Καθώς η εξόρυξη μαρμάρου στο νησί της Θάσου γίνεται με υπαίθρια εκμετάλλευση του κοιτάσματος, έχει ορατό περιβαλλοντικό αποτύπωμα στο φυσικό περιβάλλον. Οι επιπτώσεις της εξόρυξης αφορούν κυρίως στο τοπίο, την βιοποικιλότητα, τον θόρυβο και η περιορισμένη αέρια ρύπανση από έκλυση σκόνης. Αυτό το περιβαλλοντικό αποτύπωμα είναι δυνατόν να ελεγχθεί κι αυτό σχετίζεται με τον αποτελεσματικό σχεδιασμό, την ασφαλή λειτουργία, την διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων και την περαιτέρω αποκατάσταση του. Τα ληπτέα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος δεν στοχεύουν να εξαλείψουν τα «προβλήματα» στο 100% των επιπτώσεων τους αλλά να τα περιορίσουν στα ανεκτά επίπεδα.
Χαρακτηριστικά παραγωγής και κατεργασίας μαρμάρου
Το κύκλωμα παραγωγής εξόρυξης και κατεργασίας μαρμάρου έχει τις εξής φάσεις: Την πρωτογενή παραγωγή (εξόρυξη), το σχίσιμο των όγκων (κοπή), την επεξεργασία ακατέργαστων πλακών μαρμάρου και την παραγωγή τελικών προϊόντων και το εμπόριο ενδιάμεσων ή τελικών προϊόντων.
Εκτός από την εξόρυξη ογκομαρμάρων και την μετέπειτα παραγωγή μαμρμαροπλακών, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η επεξεργασία υπολειμμάτων τα οποία ανέρχονται κάθε χρόνο σε 60 εκατομμύρια τόνους από την διαδικασία της εξόρυξης και σε 25 εκατομμύρια τόνους από την διαδικασία της επεξεργασίας της πρώτης ύλης. Είναι γνωστό ότι το 70-75% της πρώτης ύλης δεν υπόκειται σε επεξεργασία για την παραγωγή τελικών προϊόντων. Το εν λόγω γεγονός δημιουργεί σημαντικά προβλήματα στα λατομεία δημιουργώντας πρόσθετα κόστη που επηρεάζουν την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων. Επιπλέον, αποτελεί σημαντικό παράγοντα δημιουργίας περιβαλλοντικών προβλημάτων και τη συχνότερη αιτία περιβαλλοντικών καταστροφών και διοικητικών αποβολών στη Θάσο, λόγω της ανεξέλεγκτης διάθεσης των υπολειμμάτων.
Τρόποι και τεχνικές εξόρυξης
Η εκμετάλλευση μαρμαροφόρων κοιτασμάτων γίνονται με επιφανειακές και με υπόγειες μεθόδους. Στην Ελλάδα η πλέον διαδεδομένη μέθοδος είναι η επιφανειακή ενώ η υπόγεια είναι περιορισμένη και εφαρμόζεται σε ελάχιστες περιπτώσεις όπως πχ στο Διόνυσο Αττικής και στο Νευροκόπι Δράμας. Οι υπαίθριες εκμεταλλεύσεις πραγματοποιούνται με την μέθοδο των ορθών βαθμίδων όπου χρησιμοποιείται πχ συρματοκοπή για την αποκοπή των όγκων από το μητρικό πέτρωμα. Προηγούμενα βέβαια απαιτείται η αποκάλυψη του κοιτάσματος η οποία αποτελεί τον κύρια συνιστώσα του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Η δεύτερη μέθοδος η οποία όπως προαναφέρθηκε δεν βρίσκει ευρεία εφαρμογή στην Ελλάδα, είναι η υπόγεια εκμετάλλευση η οποία δίνει τη δυνατότητα να βελτιστοποιηθεί η αξιοποίηση των κοιτασμάτων για τα οποία η επιφανειακή τους εκμετάλλευση δεν μπορεί να γίνει είτε για οικονομικούς λόγους είτε για λόγους προστασίας του περιβάλλοντος. Η υπόγεια εκμετάλλευση γίνεται με την εφαρμογή της μεθόδου θαλάμων και στύλων. Συνηθέστερα η εκμετάλλευση αρχίζει με την κατά μέτωπο προσβολή του κοιτάσματος (όρυξη του θαλάμου) και εν συνεχεία η εκμετάλλευση επεκτείνεται κατά βάθος με την δημιουργία ορθών βαθμίδων, έως ότου συναντηθεί το πέρας του κοιτάσματος. Η εκμετάλλευση γίνεται με τη χρήση συρματοκοπών και αλυσοπρίονων. Η υποστήριξη των ανοιγμάτων γίνεται κυρίως με τη χρήση κοχλιών ώστε να μπορούν να συγκρατούνται οι επισφαλείς όγκοι που δημιουργούνται από τα υφιστάμενα επίπεδα ασυνεχειών. Το κόστος εκμετάλλευσης είναι αυξημένο σε σχέση με τις επιφανειακές εκμεταλλεύσεις. Παρά το γεγονός αυτό όμως, η υπόγεια εκμετάλλευση έχει να προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα που μπορούν να λειτουργήσουν αντισταθμιστικά του αυξημένου κόστους. Αυτά αφορούν στην σημαντικότατη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, στην επίτευξη αυξημένης απόληψης ογκομαρμάρων καθώς και στη βελτίωση της ποιότητάς τους.
Ολοκληρωμένη διαχείριση μαρμάρου
Ολοκληρωμένη διαχείριση ορίζεται ως την εναρμόνιση του συνόλου των διεργασιών ενός οργανισμού, έτσι ώστε οι ανάγκες και οι προσδοκίες όλων των συμμετεχόντων να ικανοποιούνται εξίσου, με την βέλτιστη χρήση όλων των διαθέσιμων πόρων.
Ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης του μαρμάρου για τον δήμο Θάσου, θα έχει ως σκοπό τον συνδυασμό, όλων των παραγόντων που σχετίζονται με την παραγωγή μαρμάρου ως προϊόν και την ενοποίηση των διαδικασιών σε ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο, επιτυγχάνοντας έτσι την λειτουργία του ως ένα ενιαίο σύστημα με ομόρροπους στόχους.
Για τον δήμο Θάσου το σύστημα διαχείρισης του μαρμάρου περιλαμβάνει το δήμο Θάσου (υπηρεσίες και Δημοτικό Συμβούλιο), το ελληνικό κράτος (υπηρεσίες και νομοθεσία), τις επιχειρήσεις μαρμάρου και τις επιχειρήσεις δορυφόρους τους.
Σκοπός αυτού του συστήματος είναι η επίτευξη βιωσιμότητας των επιχειρήσεων, η ισχυροποίηση της θέσης τους ως ελληνικές επιχειρήσεις στον διεθνή ανταγωνισμό, η αύξηση των εσόδων του δήμου από την παραγωγή μαρμάρου και της αξιοποίησης των υποπροϊόντων τους, η δημιουργία θέσεων εργασίας και η μεγιστοποίηση της προστασίας του περιβάλλοντος.
Για την επίτευξη της βιωσιμότητας των επιχειρήσεων και την ισχυροποίηση της θέσης τους στον διεθνή ανταγωνισμό εδώ θα αναφερθούν ορισμένοι από τους παράγοντες που σχετίζονται με το εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης καθώς οι εσωτερικοί σχετίζονται καθαρά με την ίδια τη διοίκηση της επιχείρησης. Οι κυριότεροι παράγοντες που μπορεί να αναφερθούν είναι:
- Το πολιτικό περιβάλλον. Η πολιτική αστάθεια επιδρά αρνητικά στη λειτουργία μιας επιχείρησης.
- Το οικονομικό περιβάλλον. Η υπερφορολόγηση, η αστάθεια του φορολογικού συστήματος, η έλλειψη τραπεζικής χρηματοδότησης κλπ είναι ανασταλτικοί παράγοντες.
- Τεχνολογικό περιβάλλον. Καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται συνεχώς οι εταιρίες πρέπει να είναι ενημερωμένες συνέχεια, ώστε να τις ενσωματώνουν όποτε χρειάζεται. Η κλασική υπαίθρια μέθοδος εξόρυξης χρησιμοποιούνταν στο νησί της Θάσου με τα γνωστά αποτελέσματα στο κόστος εξόρυξης και στο περιβάλλον. Η αντικατάσταση με νέες μεθόδους υπόγειας εξόρυξης θα πρέπει να διερευνηθεί καθώς αφενός μπορεί να μειώσει το κόστος παραγωγής, αφετέρου θα ισχυροποιήσει την εικόνα της εταιρείας που τη χρησιμοποιεί σε σχέση με την προστασία του περιβάλλοντος. Επιπλέον, για την ανάπτυξη τεχνολογικών καινοτομιών είναι απαραίτητη η συνεργασία των εταιρειών εξόρυξης και επεξεργασίας μαρμάρου με κατάλληλα Πανεπιστημιακά ιδρύματα.
- Νομικό περιβάλλον. Οι εταιρείες πρέπει μέσω των συλλογικών οργάνων τους να πιέζουν/παροτρύνουν την εκάστοτε κυβέρνηση για την απλοποίηση του θεσμικού πλαισίου λειτουργίας και αδειοδότησης τους.
Ο δεύτερος και τρίτος στόχος του συστήματος μπορεί να επιτευχθεί από την πλευρά του δήμου με τις εξής ενέργειες:
- Την παροχή σταθερού θεσμικού πλαισίου λειτουργίας των επιχειρήσεων μαρμάρου σε σχέση με τους υπόλοιπους παραγωγικούς τομείς της οικονομίας του νησιού. Η θεσμοθέτηση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου θα επιτρέψει στις επιχειρήσεις να γνωρίζουν τις επιτρεπόμενες χρήσεις γης, τους επιτρεπτούς χώρους εξόρυξης και τα σημεία που μπορούν να αναπτύξουν τις δευτερεύουσες δραστηριότητες επεξεργασίας του μαρμάρου.
- Παροχή ενός σύγχρονου εμπορικού λιμανιού. Η νομιμοποίηση του λιμανιού στην περιοχή Βαθύ είναι το πρώτο σημαντικό βήμα για την παροχή περισσότερων λύσεων μεταφοράς των όγκων μαρμάρου και των προϊόντων επεξεργασίας του. Παρόλα αυτά απαιτούνται περισσότερες ενέργειες για την θεσμοθέτηση της λειτουργίας του καθώς και για τον εκσυγχρονισμό του, καθώς βρίσκεται σε πολύ πρώιμο στάδιο. Με αυτό τον τρόπο αφενός οι εταιρείες θα αποκτήσουν ένα πολύ σημαντικό εργαλείο μεταφοράς των προϊόντων τους αφετέρου ο δήμος μέσω του λιμενικού ταμείου θα αποκτήσει ένα σημαντικό έσοδο από τα τέλη χρήσης της εγκατάστασης.
- Παροχή κινήτρων για την εγκατάσταση όλων των σχιστηρίων των εταιρειών που δραστηριοποιούνται στη Θάσο στη «βιομηχανική περιοχή» του Λιμένα, όπως αυτή θεσμοθετείται από το ΓΠΣ. Με αυτό τον τρόπο αυτό θα δημιουργηθούν οικονομίες κλίμακος, θα αυξηθεί σημαντικά ο δευτερογενής τομέας του νησιού καθώς και οι υποστηρικτικές προς αυτών δραστηριότητες με αποτέλεσμα την μείωση της ανεργίας.
- Διαπραγμάτευση με τις εταιρείες για επιχειρηματική ανάληψη πρωτοβουλίας για την εγκατάσταση σπαστήρα όπου θα παράγονται και θα αξιοποιούνται όλα τα υποπροιόντα του μαρμάρου. Ο δήμος Θάσου θα συμβάλει με την λήψη αδρανών υλικών από την περιοχή εντάσσοντας τα υλικά στις μελέτες οδοποιίας, ύδρευσης, αστικών αναπλάσεων κλπ.
- Δημιουργία δραστηριοτήτων που εκμεταλλεύονται την διαδικασία εξόρυξης μαρμάρου. Έτσι, μπορεί να δημιουργηθεί μουσείο μαρμάρου όπως στην Τήνο ή να δημιουργούνται εκδρομές όπου τουρίστες θα επισκέπτονται τους χώρους εξόρυξης και θα ενημερώνονται για τις διαδικασίες και τα προϊόντα όπως γίνεται σε πολλές άλλες περιοχές του κόσμου.
- Εκκίνηση διαδικασιών ενσωμάτωσης του μαρμάρου Θάσου στο brand name του νησιού. Με αυτό τον τρόπο αφενός θα μεγεθυνθεί ο εναλλακτικός τουρισμός αφετέρου θα δημιουργηθούν νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες που σχετίζονται με την εξόρυξη, μεταποίηση και εμπορεία μαρμάρου.
Ο τρίτος στόχος της μεγιστοποίησης της προστασίας του περιβάλλοντος μπορεί να επιτευχθεί ως εξής:
- Παραχώρηση νέων αδειών μόνο εφόσον εφαρμοσθεί η μέθοδος της υπόγειας εξόρυξης. Όπως αναφέρθηκε και προηγούμενα οι επιχειρήσεις θα πρέπει να εφαρμόσουν νέες τεχνολογίες εξόρυξης. Με αυτό τον τρόπο το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της εξόρυξης ελαχιστοποιείται μόνο στο σημείο προσβολής του κοιτάσματος.
- Συναίνεση για νέες άδειες μόνο εφόσον τα στείρα της εξόρυξης υποβληθούν σε όλες τις δυνατές μεθόδους επεξεργασίας για την παραγωγή υποπροϊόντων του μαρμάρου, ώστε να ελαχιστοποιηθούν τα υλικά που δεν χρησιμοποιούνται και που πρέπει κάπου να αποτεθούν.
- Εκπόνηση διαχειριστικής μελέτης για το σύνολο της εξορυκτικής δραστηριότητας.
- Μέχρι την εκπόνηση της προαναφερόμενης μελέτης εκπόνηση και παραχώρηση για έγκριση από το δασαρχείο φυτοτεχνικών μελετών αποκατάστασης ανενεργών λατομείων. Ήδη σε δύο περιοχές έχουν εκπονηθεί τέτοιες μελέτες (η μια ήδη υλοποιείται) και η αποκατάσταση τέτοιων λατομείων λαμβάνει χώρα με αξιοσημείωτα αποτελέσματα.
- Πίεση στο κράτος ώστε να εναρμονισθεί η λατομική, περιβαλλοντική και δασική νομοθεσία.
- Πίεση για ενσωμάτωση της υπόγειας εκμετάλλευσης στη δασική νομοθεσία.
- Θέσπιση υποχρεωτικής ετήσιας ενημέρωσης από τις επιχειρήσεις σχετικά με το είδος των εξορυκτικών αποβλήτων, καθώς και τον τρόπο διάθεσής τους (θα συμπεριλαμβάνεται στο συμφωνητικό παραχώρησης με το δήμο).
Συμπεράσματα
Παραπάνω έγινε προσπάθεια να αναφερθούν ακροθιγώς κάποια χαρακτηριστικά της διαδικασίας και της σημασίας εκμετάλλευσης του μαρμάρου. Επίσης έγινε προσπάθεια να δοθεί μια αρχική κατεύθυνση για τον τρόπο με τον οποίο η παρούσα δημοτική αρχή πρέπει να αντιμετωπίσει αυτόν τον πολύ σημαντικό οικονομικό κλάδο. Η αποσπασματική αντιμετώπιση των προηγούμενων χρόνων δεν μπορεί πλέον να συνεχιστεί. Αποτελεί μονόδρομο κατά την άποψη του γράφοντα η εφαρμογή ενός ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης, το οποίο φιλοδοξεί να επιτύχει μια κατάσταση όπου επιχειρήσεις, οικονομία του δήμου και του κράτους, και περιβάλλον θα κινούνται ομόρροπα, και μέσω της συνεργασίας και της αλληλοσυμπληρωματικότητας θα επιτυγχάνουν τη μέγιστη δυνατή ωφέλεια για τον καθένα.
Πεταμίδης Χαράλαμπος- Αντιδήμαρχος Τ.Υ & Υ.Δ
