Στη σειρά άρθρων που θα ακολουθήσουν θα αναφερθούμε στον ορθό λόγο, τη σχέση του με την λογική, και τον ορθολογισμό (rationalismus). Η αφετηρία του άρθρου ήταν η «απορία» μου σχετικά με τον ορισμό του ορθού λόγου, εάν βέβαια υπήρχε κάτι τέτοιο. Σε προηγούμενο άρθρο («Αριστοτέλης και Πολιτική Επιστήμη», 9 Απριλίου 2019) αναφερθήκαμε στον ορθό λόγο χωρίς, όμως, να τον ορίσουμε, έχοντας μόνο μία διαισθητική αντίληψη του όρου. Είχε, βέβαια, ήδη ξεκινήσει η αναζήτηση ορισμού του ορθού λόγου. Φυσικά, όπως κάθε αναζήτηση, έτσι και η συγκεκριμένη, με οδήγησε σε υπέροχους πνευματικούς ατραπούς. Πάνω απ’ όλα, με κατηύθυνε στην μελέτη της επιστήμης της Λογικής, ή κλάδου άλλων επιστημών[1]. Στη συνέχεια, στην μελέτη του ορθολογισμού στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, αλλά και ως φιλοσοφικού κινήματος των νεώτερων αιώνων.
Στο διαδίκτυο υπάρχουν πολλά κείμενα υπέρ της σημασίας και αξίας του ορθού λόγου, καθώς επίσης και άλλα, που είναι εναντίον του ορθού λόγου και της αξίας του. Ο ορθός λόγος, όπως και η κοινή λογική, είναι δύο έννοιες που βρίσκονται πολύ συχνά στο λεξιλόγιό μας. Εν τούτοις, υπάρχει συχνά διαφωνία σχετικά με τον ορισμό τους ή παντελής άγνοια. Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να δώσουμε την δική μας ερμηνεία του ορθού λόγου και ξεδιαλύνουμε αυτές τις συγκεχυμένες απόψεις και αμφιβολίες, αφού πρώτα προσπαθήσουμε να δώσουμε ένα αποδεκτό ορισμό του. Στα επόμενα άρθρα θα μελετήσουμε την λογική και τον ορθολογισμό. Θα αναφερθούμε επίσης και στην κοινή λογική.
Ορισμός του ορθού λόγου
Εάν αναζητήσουμε τον ορισμό του ορθού λόγου σε διάφορα λεξικά θα βρούμε αρκετές διαφορετικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, στο ηλεκτρονικό λεξικό Educalingo[2] αναφέρεται ότι ετυμολογία του ορθού λόγου είναι η μελέτη της προέλευσης των λέξεων και οι αλλαγές τους στην δομή και την σημασία[3]. Σαν ορισμός σύμφωνα με το παραπάνω λεξικό δίνεται ότι πρόκειται για γενικό παγκόσμιο νόμο που είναι κοινός σε θεούς και ανθρώπους.
Στο Λεξικό Φιλοσοφίας των Ντάγκομπερτ Ντ. Ρούνες (Dagobert D. Runes) και άλλων, ο ορθός λόγος (στα λατινικά recta ratio) αναφέρεται ότι είναι ο νόμος ή η τάξη που εκτίθεται ως σύνταγμα του κόσμου στον οποίο θα πρέπει να συμμορφώνονται, σύμφωνα με τον Στωικό ανθρώπινο νόμο και τις ανθρώπινες πράξεις. Τον Νόμο της Φύσης[4].
Κατά την σελίδα https://orthoslogos.news/ στο διαδίκτυο, ορθός Λόγος είναι απλά η κοινή Λογική μαζί με Πράξη…! (το θαυμαστικό είναι της σελίδας)[5] Επιπλέον, η σελίδα αυτή αναφέρει ότι πρόκειται για «ένα περιοδικό αναζήτησης, έκφρασης, και καλλιέργειας του «Ορθού Λόγου» – συναίρεσης λόγου, αισθήματος και πράξης– ανάπτυξης συλλογισμού, κριτικής σκέψης και προσωπικής ευθύνης στην αντιμετώπιση των καθημερινών κοινωνικών αλλά και ατομικών προβλημάτων.» Επιπροσθέτως, γράφει ότι είναι «ένα περιοδικό «Εποικοδομητικής Δημοσιογραφίας» που απευθύνεται σε όλους όσοι αναζητούν και επιζητούν την λογική (σκέψη και πράξη) απέναντι στην σύγχυση, στον αποπροσανατολισμό και στο χάος, στο αδιέξοδο του λαϊκισμού. Που θα αναδεικνύει, θα εκφράζει και θα κινητοποιεί την ‘σιωπηλή πλειοψηφία’, με στόχο την επικράτηση του εποικοδομητικού και Ορθού Λόγου – της Λογικής – στην κοινωνία και στην πολιτική.» Μεγάλη έμφαση δίνεται από την σελίδα αυτή στον ορθό λόγο, τον οποίο τον εξισώνει με την λογική και τον αντιδιαστέλει με την σύγχυση και το χάος. Τον θεωρεί σαν αντίδοτο στον λαϊκισμό και ότι από την άλλη πλευρά μπορεί να αποτελέσει το εργαλείο για την λύση των καθημερινών κοινωνικών και ατομικών προβλημάτων.
Τέλος, γράφουν ότι πρόθεση της προσπάθειάς τους είναι «μέσω του ορθού-λογισμού (της στάσης δηλ. σύμφωνα με την οποία οι αποφάσεις μας και η λύση των προβλημάτων μας πρέπει να βασίζονται στη λογική), η κατάληξη σε «ορθή πράξη». Σε ενέργειες και δράσεις, σε λύσεις, προς την πραγματική, και την κάθε φορά καλύτερη δυνατή, ωφέλεια του ανθρώπου και της κοινωνικής συμβίωσης. Ορθή σκέψη – ορθός λόγος – ορθή πράξη!» Άρα, συνδέουν την ορθή σκέψη με τον ορθό λόγο και την ορθή πράξη. Η ορθή πράξη είναι το ζητούμενο των ενεργειών κάθε ανθρώπου. Έτσι, αποφεύγονται τα λάθη ή η επανάληψη των ίδιων λαθών.
Στην διαδικτυακή σελίδα http://e-cynical.blogspot.com/2008/07/blog-post_31.html αναφέρεται ότι «Η εφαρμογή του Ορθού Λόγου, των κανόνων, δηλαδή, της τυπικής λογικής στις κρίσεις μας δεν αποτελούσε πάντοτε αυτονόητο εργαλείο»[6]. Βλέπουμε, δηλαδή, να ταυτοποιείται ο ορθός λόγος με την τυπική λογική. Θα επανέλθουμε πιο κάτω στην τυπική λογική και τους κανόνες που την διέπουν.
Αναφορές στον ορθό λόγο
Αναφορές στον ορθό λόγο υπάρχουν πολλές, σε βιβλία, σε άρθρα, στο διαδίκτυο, σε προσφωνήσεις, κ.λπ., χωρίς να μπαίνουν στην συζήτηση του ορισμού του ορθού λόγου. Παρακάτω θα αναφέρουμε μερικές περιπτώσεις. Μάλιστα, περιπλέκεται το θέμα όταν ανατρέχουμε σε ξενόγλωσσα άρθρα, διότι ερμηνεύουν τον «ορθό λόγο» με διαφορετικούς τρόπους, όπως για παράδειγμα στα αγγλικά right reason, orthos logos, right sound, right sense, κ.λπ., οι οποίες λέξεις πιθανά να έχουν και άλλες σημασίες.
Οι Στωικοί, μετά τον Αριστοτέλη, έδιναν μεγάλη σημασία στον ορθό λόγο. Ο Κατελής Βίγκλας, στο άρθρο του «Οι Στωικοί Κατά Λόγον και κατά Φύσιν Ζην» (Φιλοσοφικά Δημοσιεύματα 2017) γράφει ότι «κατά τους στωικούς, οι πράξεις των ανθρώπων, ηθικών και φαύλων, μπορούν να ονομαστούν «καθήκοντα», αν είναι ηθικά ορθές. Μια ιδιαίτερη, τέλεια κατηγορία καθηκόντων αποτελούν τα «κατορθώματα», που συμφωνούν με τις αρετές, όπως τη σύνεση και τη δικαιοσύνη. Τα «κατορθώματα» είναι οι πράξεις του σοφού, απόλυτα εναρμονισμένες με τον ορθό λόγο της φύσης». Συναντάμε, δηλαδή, την σχέση ορθού λόγου και φύσης, όπως αναγράφεται και σε ορισμό που καταγράψαμε παραπάνω. Άρα, ο συγκεκριμένος ορισμός είχε Στωική επίδραση, όπως ήδη αναφέρεται.
Η Ελένη Κυριακίδου στην πτυχιακή της εργασία με τίτλο «Οι φιλοσοφικές απόψεις των Στωικών για την Παιδεία» γράφει «με τη συμβολή της στωικής ηθικής, ο μαθητής διαπαιδαγωγείται σε μία θεραπευτική αγωγή ενάντια στα πάθη, με σκοπό την ανάπτυξη του ορθού Λόγου. Ως ορθός Λόγος νοείται η αντικειμενικότητα στις κρίσεις και τις αποφάσεις του ατόμου και η αρμονία του ανάμεσα στις προθέσεις, τις σκέψεις και τις πράξεις του». Βλέπουμε εδώ ένα ορισμό του ορθού λόγου ως την αντικειμενικότητα στις κρίσεις και αποφάσεις ενός ατόμου. Μάλιστα, η κα Κυριακίδου προχωράει ένα βήμα παραπέρα γράφοντας ότι πρέπει να υπάρχει αρμονία στις προθέσεις, στις σκέψεις και τις πράξεις ενός ατόμου, ώστε να ακολουθεί τον ορθό λόγο.
Κατά τον Μ. Βεγκέτι (M. Vegetti) για τους Στωικούς «ο κοσμικός ορθός λόγος αποκαλείτο «θεία πρόνοια»»[7].
Τέλος, ο Κοσμήτορας της Σχολής των Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου κ. Κουτσογιάννης στην προσφώνησή του το 2016 σε Παγκόσμιο Συνέδριο ανέφερε και τα εξής, «η Αθήνα είναι η γεννήτωρ της αρχής του ορθού λόγου (Recta Ratio, or Right Reason) στην καθοδήγηση των ανθρώπινων αποφάσεων και πράξεων. Ο Αριστοτέλης ήταν ίσως ο πρώτος που διατύπωσε αυτή την αρχή».
Ο Αριστοτέλης για τον ορθό λόγο
Ας περάσουμε τώρα στις απόψεις του Αριστοτέλη για τον ορθό λόγο. Στην πορεία της αναζήτησης οδηγήθηκα στα «Ηθικά Νικομάχεια», όπου ο Αριστοτέλης αναφέρει σε αρκετά σημεία τον ορθό λόγο. Μάλιστα, ενώ γράφει ότι θα προχωρήσει στα επόμενα κεφάλαια σε ορισμό του ορθού λόγου, εν τούτοις οι ειδικοί διαφωνούν αν τελικά έδωσε ένα διεξοδικό ορισμό, ή άφησε το ερώτημα αναπάντητο.
Στο δεύτερο βιβλίο των «Ηθικών Νικομαχείων» ο Αριστοτέλης γράφει ότι «το να ενεργούμε σύμφωνα με τον ορθό λόγο, αποτελεί κοινή πεποίθηση και πρέπει γι΄ αυτό να τεθεί ως βάση» (1103b32-33). Συνεχίζει γράφοντας ότι «θα γίνει αργότερα λόγος γι΄ αυτό και για το τι είναι ο ορθός λόγος και πως σχετίζεται με τις άλλες αρετές» (1103b33-35). Άρα, ο Αριστοτέλης δεσμεύεται ότι θα δώσει ορισμό του ορθού λόγου, άρα θα ήταν μεγάλη η απορία αν τελικά δεν έδινε ορισμό. Επίσης, σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι θεωρεί τον ορθό λόγο αρετή.
Προχωρώντας στην ανάγνωση/μελέτη των «Ηθικών Νικομαχείων» ο Αριστοτέλης στην αρχή του έκτου βιβλίου γράφει ότι πρέπει να προτιμούμε το μέσον και όχι την υπερβολή και την έλλειψη και ότι το μέσον καθορίζεται από τον ορθό λόγο (1138b18-20). Πιο κάτω αναφέρει ότι «στις ψυχικές διαθέσεις …. υπάρχει ένας σκοπός, προς τον οποίο αποβλέπει αυτός που έχει τον ορθό λόγο» (1138b22-23) και «τις μεσότητες που υπαγορεύονται από τον ορθό λόγο, υπάρχει ένας κανόνας που τις τοποθετεί μεταξύ την υπερβολής και της έλλειψης» (1138b24-25)[8]. Επομένως, η επόμενη ερώτηση που έρχεται στο μυαλό είναι τι είναι τελικά ο ορθός λόγος και πως καθορίζεται αυτός;
Για να μην μακρηγορήσω θα προσεγγίσω το σημείο στο οποίο ο Αριστοτέλης ορίζει, κατά την άποψή μου, αλλά και πολλών ειδικών, τον ορθό λόγο. Είναι στο 1144b18 και μετά, όπου αναφέροντας τον Σωκράτη λέει ότι οι αρετές δεν μπορούν να υπάρχουν χωρίς την φρόνηση. Για την φρόνηση έχει προηγηθεί μεγάλη ανάλυση, οπότε συνεχίζει γράφοντας ότι «ορθός (λόγος) είναι ο σύμφωνος με την φρόνηση» 1144b24. Εδώ προκύπτει βέβαια η «απορία» τι είναι η φρόνηση κατά τον Αριστοτέλη. Σε αυτό το ερώτημα θα αναφερθούμε σε επόμενο άρθρο μας.
Επίλογος
Κλείνοντας το άρθρο, θα ήθελα να συνοψίσω τονίζοντας ότι ο ορθός λόγος, η κοινή λογική, η λογική, η λογικότητα, ο ορθολογισμός είναι έννοιες που χρησιμοποιούμε συχνά, ή συναντάμε συχνά. Παρ΄ όλα αυτά, είναι έννοιες που καλό είναι να είναι ξεκαθαρισμένες στο μυαλό μας και να υπάρχει αποδοχή του ορισμό τους για να ξεκινούν οι συζητήσεις μας και η επιχειρηματολογία μας από κοινή βάση. Η επιχειρηματολογία πρέπει να είναι αναπόσπαστο κομμάτι της «πολιτικής» ζωής μας και θα πρέπει να στηρίζεται σε γερές βάσεις, στον ορθό λόγο δηλαδή.
Βασίλης Τσιάντος Αντιπρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ)
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος (πρώην ΤΕΙ ΑΜΘ)
