Στο τρίτο μέρος της σειράς των άρθρων μας με γενικότερο τίτλο «Ορθός Λόγος, Λογική και Ορθολογισμός» θα αναφερθούμε στην άποψη του Πλάτωνα και των συγχρόνων του για τον ορθό λόγο. Η αφετηρία ήταν το βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά με τίτλο «Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική», που έπεσε στην αντίληψή μας πριν λίγο καιρό στα πλαίσια της αναζήτησης βιβλιογραφίας σχετικής με το θέμα.
Ο Πλάτων για τον ορθό λόγο
Ο Χρήστος Γιανναράς στο παραπάνω αναφερθέν βιβλίο του προσπαθώντας να οριοθετήσει την σχέση των εννοιών rationalismus και ορθολογισμός αναφέρει στην πορεία της αναζήτησης και τον ορθό λόγο. Ο Γιανναράς αναφέρει ότι την έννοια rationalismus την μεταφράζουμε στα ελληνικά με την λέξη ορθολογισμός. Η λέξη ορθολογισμός, κατά τον Γιανναρά, δεν εμφανίζεται στην αρχαία και μεσαιωνική Ελλάδα, παρά μόνο μεταγενέστερα με σκοπό να μεταφράσει/ερμηνεύσει την λέξη rationalismus. Έτσι, συμπεραίνει ότι και η απόδοσή της στα ελληνικά μεταφέρεται από την κοινωνική πρακτική άλλης χώρας. Στην αρχαία Ελλάδα, και ειδικότερα στον Πλάτωνα, υπάρχει η λέξη ορθολογία στον Σοφιστή, όπου ο Πλάτων μέσω του Ξένου Ελεάτη λέει, «πώς τότε μπορεί, λοιπόν, κάποιος να με λογαριάζει; Εγώ, και τώρα και παλιά, είμαι πάντα νικημένος στον κριτικό έλεγχο του μη όντος (μη ύπαρξης). Ώστε, ας μην κοιτάξουμε, όπως είπα, σε μένα τον ορθό (σωστό) τρόπο ομιλίας (λόγου) σχετικά με το μη όν. Ας κοιτάξουμε να κάνουμε μαζί την προσπάθεια αυτή». Επομένως, η ορθολογία κατά τον Πλάτωνα είναι η σωστή διατύπωση του λόγου. Σύμφωνα με το Λεξικό των Λίντελ-Σκότ η ορθολογία είναι η ορθότητα της γλώσσας (correctness of language).
Ο Πλάτων αναφέρει τον ορθό λόγο σε πολλά σημεία μέσα στους διαλόγους του. Για παράδειγμα, στους Νόμους στο δεύτερο Βιβλίο ο Πλάτων γράφει ότι, «(Ἀθηναῖος) μου φαίνεται ότι για τρίτη ή τέταρτη φορά η συζήτησή μας έκανε κύκλο και επέστρεψε στο ίδιο σημείο, ότι δηλαδή παιδεία είναι η προσέλκυση και η καθοδήγηση των νέων προς τον ορθό λόγο όπως λέγεται υπό του νόμου, ο οποίος επικροτείται από τους πιο αρμόδιους και πιο ηλικιωμένους και θεωρείται λόγω της εμπειρίας τους ότι είναι πραγματικά σωστός» (659d).
Στο τρίτο βιβλίο των Νόμων ο Πλάτων μέσω του Αθηναίου ρωτά τον Μέγιλλο, τον Σπαρτιάτη, αν θα δεχόταν για συγκάτοικο ή γείτονα έναν ανδρείο άνθρωπο, που δεν θα ήταν ταυτόχρονα σώφρων, αλλά ακόλαστος. Φυσικά, ο Μέγιλλος απαντά όχι. Συνεχίζει ρωτώντας εάν θα έκανε το ίδιο για κάποιον τεχνίτη, σοφό στην τέχνη του αλλά άδικο. Πάλι η απάντηση είναι αρνητική. Προσθέτει και το σχόλιο ότι το δίκαιο δεν φυτρώνει εκεί που δεν υπάρχει σωφροσύνη για να καταλήξει ότι «ούτε βέβαια (εννοεί οι παραπάνω) είναι σοφοί, όπως ορίσαμε τον σοφό πριν λίγο, στον οποίο οι ηδονές και οι λύπες συμφωνούν και εναρμονίζονται με τον ορθό λόγο» (696c).
Στο δέκατο βιβλίο των Νόμων ο Πλάτων γράφει, «(Κλεινίας) φυσικά όχι, Ξένε. Αντίθετα, εάν η πειθώ μπορεί να εφαρμοστεί σε τέτοια ζητήματα ακόμη και στον μικρότερο βαθμό, κανείς νομοθέτης ο οποίος δεν έχει το παραμικρό υπόβαθρο θα πρέπει να κοπιάζει, αλλά (όπως λένε) “να μην αφήνει καμία πέτρα” για να στηρίξει τον παλιό νόμο, ότι δηλαδή οι θεοί υπάρχουν και ότι όσα ανέφερες είναι αληθινά. Μάλιστα και τον νόμο τον ίδιο και την τέχνη να βοηθήσει, όπως τα πράγματα τα οποία υπάρχουν από την φύση τους ή από κάτι που δεν είναι κατώτερο της φύσης, αν βέβαια είναι έργα του ορθού λόγου, όπως υποστηρίζεις τώρα και εγώ συμφωνώ μαζί σου» (890d).
Τέλος, στο ίδιο βιβλίο, το δέκατο, των Νόμων ο Πλάτων αναφέρει ότι «τῷ γε βιάζεσθαι τοῖς λόγοις ὁμολογεῖν αὐτὸν μὴ λέγειν ὀρθῶς: ἐπῳδῶν γε μὴν προσδεῖσθαί μοι δοκεῖ μύθων ἔτι τινῶν». Δηλαδή, «με τον εξαναγκασμό από τα επιχειρήματά μας παραδέχτηκε ότι τα λεγόμενά του δεν είναι σωστά. Αλλά μου φαίνεται ότι το ζήτημά μας χρειάζεται ακόμη μερικούς διδακτικούς μύθους, οι οποίοι ονομάζονται επωδοί» (903b). Επωδός στην αρχαία ποίηση ήταν το τμήμα του ποιήματος που ακολουθούσε τη στροφή και την αντιστροφή.
Βλέπουμε ότι ο Πλάτων θεωρεί ότι ο ορθός λόγος είναι πάρα πολύ σημαντικός και ότι αποτελεί στην ουσία νόμο της φύσης, αληθή αρχή ή σωστό κανόνα (true principle, right rule), όπως γράφει και το Λεξικό των Λίντελ-Σκώτ (Liddell-Scott).
Ο Πλάτων την περίοδο που έγραψε τους Νόμους ήταν στην ώριμη συγγραφική του περίοδο, πιθανά στην τελευταία δεκαετία της ζωής του. Στην προηγούμενη περίοδο ανήκει ο διάλογος Φαίδων, στον οποίο έχουμε άλλη μία αναφορά του Πλάτωνα στον ορθό λόγο. Πιο συγκεκριμένα, ο Πλάτων γράφει ότι «μια καλή απάντηση, είπε ο Κέβης· οι άνθρωποι, όταν τους ρωτούν και οι ερωτήσεις είναι με σαφήνεια διατυπωμένες, μπορούν και απαντούν σωστά και ολοκληρωμένα. Εάν όμως δεν είχαν μέσα τους τη γνώση και την ορθή σκέψη, δεν θα ήταν σε θέση να το κάνουν αυτό. Επιπλέον, εάν κάποιος τους φέρει μπροστά σε γεωμετρικά σχήματα ή σε κάτι σχετικό, και εκεί αποφαίνεται κανείς με ακρίβεια σχετικά το ζητούμενο ότι έτσι έχει» (73a9-10).
Καταλήγοντας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ορθός λόγος είναι «το λελογισμένως, συνετώς διαλογείσθαι, η ευθυκρισία», όπως γράφει το Μέγα Λεξικό του Δ. Δημητράκου.
Κλείνοντας το άρθρο αυτό, θα θέλαμε να τονίσουμε ότι στο δεύτερο μέρος είχαμε αναφέρει ότι «η λέξη «λόγος» είναι έννοια συχνά απαντώμενη». Με μία γρήγορη ματιά στους Νόμους του Πλάτωνα βρήκαμε ότι η λέξη «λόγος» συναντάται 294 φορές! Επειδή, η άποψή μου είναι ότι ο Πλάτων δεν έγραφε τυχαία, αλλά καθώς εξελισσόταν η σκέψη του προέβαλε «κρυφά» πολλά συμπεράσματά του, έτσι στο τελευταίο πιθανά έργο του ήθελε να δείξει την δύναμη του «λόγου», γι’ αυτό και την ανέφερε τόσες πολλές φορές. Είναι γνωστή βέβαια η άποψη πολλών ειδικών περί «μυστικής διδασκαλίας» του Πλάτωνα, ή διαφορετικά τα «μυστικά δόγματα» του Πλάτωνα.
Ο ορθός λόγος ή το ορθώς λέγειν αποτελούσε πρωταρχικό στοιχείο της διαλεκτικής την εποχή του Πλάτωνα, έτσι μεταλαμπαδεύτηκε στον Αριστοτέλη, ο οποίος συνέχισε τις μελέτες του δασκάλου του. Ο Αριστοτέλης κατέγραψε στα Λογικά του έργα τους κανόνες της Λογικής, που θα είναι αντικείμενο των επόμενων άρθρων μας. Έτσι τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν είναι γύρω από τον Ορθό Λόγο και την Λογική. Ποια η σχέση τους; Είναι και τα δύο έμφυτα στον άνθρωπο ή διδάσκονται; Έχουν κανόνες; Ποιοι είναι αυτοί; Γιατί χρειάζεται να τους γνωρίζουμε; Μας βοηθούν στην καθημερινή ζωή μας; Ή είναι στείρα εγκυκλοπαιδική και θεωρητική γνώση;
Βασίλης Τσιάντος
Αντιπρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ)
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος (πρώην ΤΕΙ ΑΜΘ)
