Σήμερα 8 Μαρτίου «εορτάζεται», όπως κάθε χρόνο, η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας. Τα εισαγωγικά μπήκαν διότι ο εορτασμός αυτός είναι διαφορετικός. Είναι περισσότερο αναγνώριση της συνεισφοράς του μισού πληθυσμού της γης και επιπλέον διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών σε κοινωνίες, όπου η θέση της δεν είναι η αρμόζουσα.
Ακόμη και στις δυτικές κοινωνίες, που έχει γίνει μεγάλη πρόοδος, υπάρχουν τομείς όπου η γυναίκα δεν κατέχει την θέση που πρέπει, όπως οι θετικές επιστήμες, οι επιστήμες των μηχανικών, η Βουλή, οι υπουργικές θέσεις, κ.λπ. Άρα, ο δρόμος για την ισότητα της γυναίκας είναι ακόμη μακρύς, όπως άλλωστε και για κάθε μειονότητα, ή έστω διαφορετικότητα.
Για το θέμα, όμως των γυναικείων θεμάτων υπάρχουν πολλές και πολλοί ειδικότεροι του γράφοντος για να γράψουν σήμερα.
Ταυτόχρονα είναι και η ημέρα θανάτου της Υπατίας, μαθηματικού και νεοπλατωνικής φιλοσόφου του τέλους του τρίτου, αρχές του τετάρτου αιώνα μ.Χ. [1]. Για την ακρίβεια είναι ημέρα αιδούς για την ανθρωπότητα, διότι ένας αμόρφωτος όχλος χριστιανών δολοφόνησε την Υπατία στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.
Για το θέμα αυτό όμως θα επανέλθουμε παρακάτω για να μην δημιουργούνται εσφαλμένες εντυπώσεις.
Η θυσία της έχει εμπνεύσει τα γυναικεία κινήματα, ώστε δύο επιστημονικά περιοδικά στα γυναικεία θέματα έχουν πάρει το όνομα Hypatia. Επιπλέον, πολλοί συγγραφείς έχουν εμπνευσθεί από την δολοφονία της, όπως ο Τσάρλς Κίνγκσλεϋ (Charles Kingsley), ο οποίος το 1853 έγραψε το μυθιστόρημα «Hypatia» [2].
O Τσάρλς Κίνγκσλεϋ στηρίζει την ιστορία του σε πραγματικά γεγονότα, όπως γράφει ο ίδιος. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει σαν πηγή του τον Σωκράτη τον Σχολαστικό (380-439 μ.Χ.), ο οποίος έγραψε την «Εκκλησιαστική Ιστορία» από το 305 μέχρις το 439 μ.Χ..
Κάνει, μάλιστα, στον πρόλογο και κριτική στον Σωκράτη σχετικά με τον σύζυγο της Υπατίας και την ημερομηνία του θανάτου της.
Σχήμα 1. Το εξώφυλλο του μυθιστορήματος του Τσάρλς Κίνγκσλεϋ «Υπατία».
Η Υπατία ήταν κόρη του μαθηματικού και αστρονόμου Θέωνα. Και οι δύο αναφέρεται ότι έγραψαν σχόλια στην «Μεγίστη (ή Μαθηματική Σύνταξη)», ή όπως σώθηκε στα αραβικά «Αλμαγέστη» [3]. Η Υπατία αναφέρεται στις πηγές σαν όμορφη και ανεξάρτητη γυναίκα.
Πιθανά να είχε ένα αδελφό με το όνομα Επιφάνειος. Η εκπαίδευση της Υπατίας στα μαθηματικά οφειλόταν στον πατέρα της, ο οποίος εθεωρείτο ως ο καλύτερος μαθηματικός της εποχής του, μετά τον θάνατο του Πάππου.
Η Υπατία ασχολήθηκε με την αριθμητική, την γεωμετρία και την αστρονομία, τρεις από τους τέσσερις κλάδους των μαθηματικών της εποχής της. Δεν ασχολήθηκε, μάλλον, με τον τέταρτο κλάδο των μαθηματικών, την μουσική.
Ο Θέων αναφέρεται κάπου ως φιλόσοφος, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι όντως ήταν, με την έννοια του φιλοσόφου που έδιναν οι αρχαίοι συγγραφείς, ή που δίνουμε εμείς σήμερα, αλλά περισσότερο εθεωρείτο σαν προικισμένος στοχαστής.
Αντίθετα, η Υπατία δεν έμεινε μόνο στην μαθηματική γνώση που απέκτησε, αλλά επειδή ήταν ανήσυχο μυαλό θα λέγαμε σήμερα, ασχολήθηκε με την φιλοσοφία.
Το αν ασχολήθηκε μόνη της ή είχε κάποιον δάσκαλο δεν είναι βέβαιο [4]. Παρ’ όλα αυτά κατατάσσεται στην νεοπλατωνική σχολή και στην ίδια ακολουθία με τους Πλάτωνα και Πλωτίνο. Ήταν τέτοια η φήμη της ώστε την επισκεπτόταν μαθητές από διάφορα μέρη για να ακούσουν τις διαλέξεις της.
Ένας από αυτούς ήταν και ο Συνέσιος ο Κυρηναίος, ο πιο γνωστός μαθητής της, αποκαλούμενος και ο ίδιος νεοπλατωνικός φιλόσοφος.
Ο Συνέσιος ασπάστηκε στη συνέχεια τον χριστιανισμό και έγινε επίσκοπος Πτολεμαΐδας της Κυρηναϊκής. Συνέχισε μάλιστα να ασπάζεται νεοπλατωνικές θέσεις και να σέβεται την Υπατία, την οποία θεωρούσε «μητέρα, αδελφή, δασκάλα και ευεργέτιδά του» [4].
Έτσι, θεωρείται σήμερα ότι η Υπατία δεν είχε καμία διαμάχη με τους χριστιανούς εν γένει, αλλά μάλλον έπεσε θύμα των θρησκευτικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων της δύσκολης εποχής που έζησε.
Η Υπατία δεν είναι η μόνη γυναίκα φιλόσοφος, από την εποχή των προσωκρατικών φιλοσόφων μέχρι την εποχή της.
Δυστυχώς, όμως, για όλες τις υπόλοιπες, όπως η Θεανώ (σύζυγος του Πυθαγόρα), η Υπαρχία (σύζυγος του φιλοσόφου Κράτη), η Aσκληπιγένεια (πιθανά δασκάλα του Πρόκλου), κ.λπ., έχουν σωθεί ελάχιστες πληροφορίες. Ήταν, όμως, αυτή που μαρτύρησε για τις ιδέες της.
Ο χριστιανικός όχλος, προφανώς παρασυρμένος από κάποιους αμόρφωτους και ελεεινούς ανθρώπους, την περίοδο της μεγάλης κόντρας του Ορέστη, Ρωμαίου έπαρχου της Αλεξάνδρειας, και του επισκόπου Κύριλλου, συνέλαβε την Υπατία την ξεγύμνωσε, την ξέσκισε με κοχύλια, την έκοψαν σε κομμάτια και την έκαψαν [5].
Έτσι έχουμε ακόμη ένα (μία στην περίπτωση της Υπατίας) μάρτυρα του σκοταδισμού και των εμφύλιων παθών, όπως ο Σωκράτης, ο Μπρούνο, κ.λπ.. Ας κλείσουμε με το «ου γαρ οίδασι τι ποιούσι» όλοι οι σκοταδιστές του κόσμου!
[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Hypatia.
[2] Charles Kingsley, Hypatia or New foes with an old face, J.F Taylor and Co, New York, 1899.
[3] Olaf Pedersen, A Survey of the Almagest – With Annotation and New Commentary By Alexander Jones, Springer, New York, 2010.
[4] Michael A. B. Deakin, Hypatia of Alexandria – Mathematician and Martyr, Prometheus Books, New York, 2007.
[5] «The Greek ecclesiastical historians of the first six centuries of the christian era», Samuel Bagster and Sons, London, 1844.
Βασίλης Τσιάντος
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
Πρόεδρος Δ.Ε. Παραρτήματος Καβάλας Ε.Μ.Ε.
