Ενάντια στην αντίληψη που θέλει την Καβάλα μια απέραντη παραλία για το καλοκαίρι, ανακαλύπτουμε στο όρος Παγγαίο μια άλλη όψη του τουρισμού, η οποία αναζητά το κοινό της.
ρεθήκαμε να ανηφορίζουμε στις σπαστές πέτρες έως την κορυφή Αυγό ή Πιλάφ Τεπέ, να αγναντεύουμε από τα 1.835 μ. την εντυπωσιακή ψευδο-αλπική ζώνη που μοιάζει κομμένη με το μαχαίρι από το ελατοδάσος, τις γειτονικές κορυφές Μάτι (1.956 μ.) και Τρίκορφο (1.940 μ.), αλλά και το Φαλακρό της Δράμας – αν δεν είχε ομίχλη, θα βλέπαμε προς νότο τα παράλια και τη Θάσο. Περπατήσαμε σε χαλιά από φθινοπωρινά φύλλα, σε δάση οξιάς ασύλληπτης ομορφιάς. Ένα απόγευμα ακούσαμε τον Εσπερινό από γυναικεία φωνή –πόσο ασυνήθιστο άκουσμα, αλήθεια– και ψηλαφήσαμε σκαλίσματα πάνω στα βράχια, έργα προϊστορικών ανθρώπων. Ακούσαμε πουλιά λαλίστατα και κελαρυστά νερά σε μονοπάτια όπου δεν υπήρχε ψυχή, και είδαμε τους Αράπηδες να ξεχύνονται σαν άγρια ζώα στα σοκάκια της Νικήσιανης. Γευτήκαμε τραχανά μπροστά σε αναμμένα τζάκια, σαρμαδάκια σπιτικά στο πόδι, κατσικίσια γραβιέρα σε μια φάρμα οικογενειακή και τις πιο νόστιμες τηγανητές πατάτες σε ένα καφενείο πάνω στον δρόμο. Πόσοι Καβαλιώτες, άραγε, έχουν ζήσει κάτι παρόμοιο; Και πόσο θα ενδιέφεραν όλα αυτά τους Βούλγαρους, τους Πολωνούς και τους Τούρκους επισκέπτες της περιοχής;
Γνωστή περισσότερο για τις παραλίες της, την πόλη και τον αρχαιολογικό χώρο των Φιλίππων, η Καβάλα κατακλύζεται το καλοκαίρι από παραθεριστές των γειτονικών νομών και των Βαλκανίων, οι οποίοι στρατοπεδεύουν πλάι στη θάλασσα. Το όρος Παγγαίο είναι ένα άλλο κεφάλαιο, που λίγοι προλαβαίνουν να «ξεφυλλίσουν». Το γεγονός ότι παραμένει άγνωστο ακόμη και στους ντόπιους, παρά την εγγύτητά του στην πόλη (30-40 λεπτά οδικώς) και την εύκολη πρόσβαση (φτάνει δρόμος μέχρι την ψηλότερη κορυφή του), ανοίγει τη συζήτηση για το τι είδους τουρισμό επιζητεί η περιοχή. Για πόσο ακόμη το τρίπτυχο «ήλιος-θάλασσα-αρχαιότητες» θα προσφέρεται και θα καταναλώνεται σαν «χρυσός», όπως και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, και με ποιους τρόπους το βίωμα, η εξερεύνηση, η επαφή με τη φύση, τη ζωή και την τοπική κοινωνία θα βρεθούν στο προσκήνιο.
«Το Παγγαίο είναι πανέμορφο βουνό και έχει και μεγάλη ιστορία. Είναι κρίμα οι επισκέπτες να ξέρουν την περιοχή μόνο για τις παραλίες. Πρέπει να αναδειχθεί ο πλούτος του τόπου, από τα ορυκτά μέχρι τις δραστηριότητες των ανθρώπων που κάνουν σπουδαία πράγματα, αλλά δεν έχουν τρόπο να τα επικοινωνήσουν», μας λέει ο Μπάμπης Τσουρουκίδης, πρόεδρος και ιδρυτής της ΑΜΚΕ «Οψόμεθα εις Φιλίππους», μιας ομάδας νέων επιστημόνων που μεταξύ άλλων «τρέχουν» από κοινού με πέντε εταίρους το Pangeo Travel, μια συλλογικότητα επαγγελματιών που στόχο έχει να αναδείξει ακριβώς αυτή τη διαφορετική όψη της περιοχής, με προτεραιότητα τη φύση και την τοπική κουλτούρα.
Το γεγονός ότι το όρος Παγγαίο παραμένει άγνωστο ακόμη και στους ντόπιους, παρά την εγγύτητά του στην πόλη και την εύκολη πρόσβαση, ανοίγει τη συζήτηση για το τι είδους τουρισμό επιζητεί η περιοχή.
Πεζοπορία, γαστρονομικές επισκέψεις αλλά και εξερεύνηση των μνημείων της περιοχής περιλαμβάνονται στα τουριστικά πακέτα που προτείνουν πρώτα από όλα στη γερμανική αγορά, η οποία εκδήλωσε και ενδιαφέρον, και θα ξεκινήσουν την επόμενη χρονιά. Μέλημά τους ωστόσο είναι και η εξοικείωση των ντόπιων με το βουνό τους και γι’ αυτό τους προσκαλούν συχνά σε πιλοτικές εκδρομές και δράσεις. «Δεν γνωρίζουμε τον τόπο μας, δεν γνωριζόμαστε μεταξύ μας πια. Δίχως κοινωνική διάδραση δεν γίνεται τίποτα, μόνο μέσα από τη συνεργασία μπορείς να δημιουργήσεις», λέει ο Τσουρουκίδης, ο οποίος εμπνεύστηκε την ομάδα κυρίως για να κρατήσει τους νέους στην Καβάλα, προσφέροντάς τους το όραμα που δεν έδωσε κανείς σε εκείνον όταν ήταν νέος.
«Μάζεψα νέους επιστήμονες από διάφορους κλάδους, τους εξήγησα ότι τη δουλειά δεν την ψάχνεις, τη φτιάχνεις. Τους έφερα μέσα στα τενάγη των Φιλίππων και τους έδειξα γύρω: το βουνό μας, το Παγγαίο, το προϊστορικό Ντικιλί Τας, τα ποτάμια του Μαυροποτάμου, του Αγγίτη και μακρύτερα του Στρυμόνα, την αρχαία Εγνατία, τους Φιλίππους, την Αμφίπολη. Έναν τόπο όπου η ανθρώπινη παρουσία μετράει 8.500 χρόνια και φτάσαμε στη σύγχρονη εποχή να τον εγκαταλείπουμε», λέει και μας ενημερώνει ότι έχουν καταγράψει 250 επισκέψιμα σημεία, τα οποία έχουν εντάξει σε τουριστικά πακέτα και αφορούν την ευρύτερη περιοχή που παίρνει την ονομασία Πάρκο Φιλίππων.
«Το δίκτυο περιλαμβάνει 114 χωριά, οκτώ δήμους, τρεις περιφέρειες. Προσπαθούμε να τους κάνουμε να επικοινωνήσουν, να συνεργαστούν. Φτιάχνουμε δημιουργικά δίκτυα φιλίας, με συλλόγους, με συνεταιρισμούς, με όσους κάνουν κάτι ουσιαστικό, από αγρότες μέχρι επιστήμονες», εξηγεί για τη δράση της ομάδας, η οποία αξιοποιεί ευρωπαϊκά προγράμματα και στοχεύει σε ένα ολιστικό μοντέλο ανάπτυξης. Μεταξύ άλλων, εκτός του Pangeo Travel, διοργανώνουν και τον διεθνή ποδηλατικό αγώνα Brevet Φίλιπποι, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει και το καλάθι Πάρκου Φιλίππων με τοπικά προϊόντα, που δωρίζουν σε φίλους.
Όσα βγάζει η γη
Μιλώντας για τοπικά προϊόντα, σκέφτομαι τον Απόστολο Αδάλιαδη που συναντήσαμε στη Φάρμα Μουσθένης, έξω από το ομώνυμο χωριό. Με οικονομικές σπουδές, εγκατέλειψε τη δουλειά του ως ξεναγός στην Κωνσταντινούπολη και επέστρεψε στο χωριό για να αναλάβει τα ζώα της οικογένειας ως κτηνοτρόφος τρίτης γενιάς: ο παππούς, οι θείοι και ο πατέρας του διατηρούσαν μαντριά στο βουνό έως το 2006, οπότε έφτιαξαν τη μονάδα για παραγωγή γάλακτος.
Το 2012, ο Απόστολος αποφάσισε να την εξελίξει. «Θείοι και πατέρας ασχολούνται ακόμη με τα ζώα και το κτήμα. Εγώ έχω αναλάβει την τυροκόμηση. Μαζί με τη γυναίκα μου φτιάχνουμε στο εργαστήριο τα υπόλοιπα προϊόντα που παράγουμε, και τα οποία διατίθενται στο κατάστημα στην πόλη, και οργανώνουμε γευσιγνωσίες, πρωινά, μαθήματα μαγειρικής, ακόμη και εργαστήρια για παιδιά – δράσεις που μας δίνουν διέξοδο γιατί δεν θα αντέχαμε μόνο να τυροκομούμε», λέει. Μάλιστα, στη φάρμα έρχονται και σχολεία, στα οποία κάνουν επαγγελματικό προσανατολισμό, σε μια προσπάθεια να αποβληθεί από τη νέα γενιά η απαξιωτική αντιμετώπιση του τσοπάνη και να γίνει κατανοητή η σπουδαιότητα της πρωτογενούς παραγωγής.
Η Φάρμα Μουσθένης περιλαμβάνεται στα πακέτα του Pangeo Travel, όπως και η φάρμα Natural Outliers, η οποία διαθέτει βιολογικό ελαιώνα, καθώς επίσης το ονομαστό οινοποιείο Βιβλία Χώρα στο Κοκκινοχώρι. Τι άλλο θα δουν οι Γερμανοί, οι Ελβετοί, οι Αυστριακοί που θα έρθουν στο Παγγαίο μέσω του προγράμματος; Σίγουρα όχι τις περίφημες βραχογραφίες που βρίσκονται διάσπαρτες σε διάφορα σημεία του Παγγαίου – οι θέσεις αποσιωπούνται για λόγους προστασίας, αφού έχουν δεχτεί αρκετούς βανδαλισμούς. Τα μοναδικά αυτά έργα ανθρώπων που ζούσαν στην περιοχή από την Όψιμη Εποχή του Χαλκού και πιθανόν ανήκαν σε θρακικά φύλα, απεικονίζουν ζώα, όπλα, σκηνές της καθημερινότητας (όπως το κυνήγι). Εκτός από την επιστημονική κοινότητα, προσελκύουν το ενδιαφέρον και των χρυσοθήρων, που τα θεωρούν χάρτες.
Τα χωριά του βουνού
Μετά από χρόνια εγκατάλειψης, το Δασικό Χωριό Παγγαίου επαναλειτούργησε από την ομώνυμη ΚΟΙΝΣΕΠ και μεταμορφώνεται σταδιακά. Φροντισμένα ξύλινα σπιτάκια για διανυκτέρευση μέσα στο δάσος με θέα μέχρι τον Άθω, μια μεγάλη περιποιημένη σάλα, που λειτουργεί ως καφέ, και μια μικρότερη, που λειτουργεί ως εστιατόριο μόνο για τους διαμένοντες και πρόκειται επίσης να ανακαινιστεί, προσφέρουν μια εναλλακτική πρόταση τουρισμού που αξίζει να αναδειχθεί.
Εκεί ο Λευτέρης Κοκκινίδης σερβίρει, μεταξύ άλλων, νόστιμο τραχανά για πρωινό και τσίπουρο για το βράδυ, όταν γίνονται όλοι μια παρέα κι εκείνος αφηγείται τους μύθους του βουνού: για τον θεό Διόνυσο που φέρεται να πρωτολατρεύτηκε στο Παγγαίο, για το μαντείο του, το οποίο δεν έχει ακόμη ανασκαφεί, αν και υποδεικνύονται αρκετές θέσεις, για τις Μαινάδες και τους Σατύρους που εδώ έστησαν τους πρώτους διονυσιακούς θιάσους.
Η μεγαλύτερη φήμη του Παγγαίου αφορά τα μεταλλεία χρυσού, τα οποία «χρηματοδότησαν» τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Γι’ αυτό χτίστηκαν επί Μακεδόνων πολλά κάστρα, για να τα προστατεύουν, όπως το Βρανόκαστρο έξω από το Παλαιοχώρι.
Έτερο εξίσου σημαντικό μυθικό πρόσωπο, ο Ορφέας, ο οποίος φέρεται να έζησε και να θανατώθηκε στο βουνό. Η μεγαλύτερη φήμη του Παγγαίου, βέβαια, αφορά τα μεταλλεία χρυσού, τα οποία «χρηματοδότησαν» τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Γι’ αυτό ακριβώς χτίστηκαν επί Μακεδόνων πολλά κάστρα, για να τα προστατεύουν, όπως το Βρανόκαστρο έξω από το Παλαιοχώρι, το οποίο ανακατασκευάστηκε στους Βυζαντινούς χρόνους και μπορεί κανείς να το προσεγγίσει με 20 λεπτά περπάτημα.
Μιλώντας για περπάτημα, το βουνό είναι γεμάτο πεζοπορικές διαδρομές, είτε προς τις κορυφές του (ξεκινούν από το καταφύγιο του ΕΟΣ Καβάλας 1933) είτε μέσα στα πυκνά δάση και στις ρεματιές. Μπορείτε να εντοπίσετε αμέτρητα σπήλαια, βρύσες, ακόμη και λίμνες. Μία από τις πιο όμορφες διαδρομές, πάντως, είναι η διαμορφωμένη που οδηγεί από τη Μεσορόπη στον καταρράκτη και στη σπηλαιώδη πηγή Βοσκοβρύση έπειτα από δύο-τρεις ώρες, μέσα σε ένα απίθανο τοπίο με τρεχούμενα νερά, βάθρες, πλατάνια και γεφυράκια.
Η ίδια η Μεσορόπη δε, το ακμαίο κάποτε καπνοχώρι, περιτριγυρισμένη από καστανιές, βελανιδιές, πλατάνια, με αρχοντικά σπίτια του 19ου αιώνα μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής και υπέροχη αύρα, είναι το ωραιότερο κατά τη γνώμη μας χωριό του Παγγαίου. Διαθέτει μάλιστα μπουτίκ ξενώνα με εστιατόριο, εξοχική ταβέρνα, καφενείο-ταβέρνα και σύγχρονο καφέ, ανοιχτά και τις καθημερινές. Τα χωριά στους νότιους πρόποδες του Παγγαίου κατοικούνται από 500 ανθρώπους κατά μέσο όρο, έχουν τρεχούμενα νερά και πέτρινα γεφυράκια, όπως η διάσημη Μουσθένη (επίσης διαθέτει ξενώνα και ταβέρνες) αλλά και τα άσημα Δωμάτια. Χρόνο να έχεις, να κάθεσαι να ακούς ιστορίες και Ιστορία από τους ντόπιους.
Μία από τις πιο όμορφες πεζοπορικές διαδρομές του Παγγαίου είναι η διαμορφωμένη που οδηγεί από τη Μεσορόπη στον καταρράκτη και στη σπηλαιώδη πηγή Βοσκοβρύση, μέσα σε ένα απίθανο τοπίο με τρεχούμενα νερά, βάθρες, πλατάνια και γεφυράκια.
Όπως για την ιδιαίτερη Νικήσιανη των 1.000 περίπου κατοίκων, στη βόρεια πλευρά του βουνού. Πρωτοκατοικήθηκε στην αρχαιότητα από θρακικά φύλα και πιθανόν την πολεμική φυλή των Σατρών, η οποία εκμεταλλευόταν τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου, έχει τη δική της διάλεκτο, μερικές γοητευτικές γειτονιές ανάμεσα στα σύγχρονα κτίρια και κατοικείται αδιαλείπτως μέχρι σήμερα, όπως μας λέει η Νικησιανιώτισσα δημοσιογράφος Βάσω Μώραλη. Αλλά είναι και για άλλους λόγους ιδιαίτερη η Νικήσιανη.
Η Μονή Εικοσιφοίνισσας, σε απόσταση 5 χλμ. από το χωριό, είναι μια σπάνια περίπτωση «μπλεξίματος». Γεωγραφικά ανήκει στον Νομό Σερρών, εκκλησιαστικά στη Μητρόπολη Δράμας και κοινωνικά στη Νικήσιανη, στην Καβάλα. Οι Νικησιανιώτες, άλλωστε, είχαν ως έθιμο να στέλνουν τα αγόρια τους στη μονή για έναν χρόνο, πρακτική που αποδείχθηκε πολύτιμη για την παιδεία και την καλλιέργειά τους. Θεωρείται από τα παλαιότερα μοναστήρια (5ος – 6ος αιώνας) και σήμερα κατοικείται από γυναικεία αδελφότητα, παρότι ιστορικά κινδύνευσε με αφανισμό: λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε από Τούρκους και Βούλγαρους, με τους μοναχούς να σφαγιάζονται και να απάγονται, αντίστοιχα.
Έχει δεχθεί κακόγουστες επεκτάσεις, ωστόσο παραμένει από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Βόρειας Ελλάδας. Με τον υποβλητικό ναό που δεν διαθέτει ρεύμα, το απίθανο επιχρυσωμένο τέμπλο του 18ου αιώνα, τις τοιχογραφίες και στο εξωτερικό του ναού, αλλά και τα συγκινητικά κυπαρισσάκια που έχουν φυτρώσει στη σκεπή
Οι Αράπηδες της Νικήσιανης είναι μία ακόμη τεράστια ιστορία: οι κουδουνοφόροι του χωριού βγαίνουν ανήμερα των Θεοφανίων, διώχνουν τα κακά πνεύματα και επαναφέρουν την τάξη που διασαλεύεται το Δωδεκαήμερο, σε ένα πανάρχαιο ευετηριακό έθιμο, που παραπέμπει στους Σατύρους και τους Σιληνούς, συνοδούς του θεού Διονύσου, και το οποίο περιγράφει ο Ξενοφών στο έργο του Κύρου ανάβασις.
Οι σημερινοί Αράπηδες θεωρούν μεγάλη τιμή τη συμμετοχή τους. Το ντύσιμό τους αποτελεί ιεροτελεστία και απαιτεί βοηθούς. Φορούν κάπες από γίδινο μαλλί, καλτσούνια, υποδήματα από δέρμα γουρουνιού (τσιρβούλια) και μπαρμπότα από δέρμα κατσικιού στο κεφάλι. Η διαφορά με άλλα αντίστοιχα έθιμα της Ελλάδας είναι ότι δεν περιλαμβάνεται κανένα κωμικό στοιχείο – το δρώμενο είναι εξ ολοκλήρου δραματικό. «Μόλις βάλεις τη στολή, αλλάζεις, παύεις να είσαι ο ίδιος άνθρωπος, δεν ξέρω πώς να το πω», προσπαθεί να περιγράψει ο 24χρονος Παναγιώτης, ενώ ο 60χρονος Βαγγέλης τον βοηθάει: «Εμείς δεν αναβιώνουμε έθιμο, βιώνουμε. Συγκινούμαστε και, ακόμη κι αν είμαστε νηφάλιοι, εκστασιαζόμαστε».
Οι κουδουνοφόροι της Νικήσιανης βγαίνουν ανήμερα των Θεοφανίων, διώχνουν τα κακά πνεύματα και επαναφέρουν την τάξη που διασαλεύεται το Δωδεκαήμερο, σε ένα πανάρχαιο ευετηριακό έθιμο, το οποίο περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του Κύρου ανάβασις.
Tόσο (κι άλλο τόσο) πλούτο έχει το Παγγαίο. Γιατί οι επισκέπτες της Καβάλας να περιορίζονται στις –κατά τα άλλα υπέροχες– θάλασσές της;
