Οι «Νόμοι» του Πλάτωνα είναι ένα εξαιρετικό έργο με πάρα πολλά σημεία στα οποία θα μπορούσε να σταθεί κάποιος και να σχολιάσει. Γράφτηκε στα τελευταία χρόνια της ζωής του και ίσως είναι το πλησιέστερο έργο προς την σκέψη και φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Στα άρθρα αυτά θα μεταφέρουμε μία κριτική περίληψη των κυριοτέρων σημείων του Ε΄ Βιβλίου. Τα σημεία αυτά ίσως θα μπορούσαν, για όποιον καταφέρει και τα κάνει κτήμα του, όχι τόσο θεωρητικά, αλλά πρακτικά, να αποτελέσουν την αφετηρία για μία καλύτερη ζωή («ευ ζην»). Στο μέλλον θα αναφερθούμε και σε άλλα βιβλία των «Νόμων», από τα δώδεκα συνολικά.
Τα πρόσωπα του διαλόγου είναι τρεις ηλικιωμένοι άνδρες, ένας Αθηναίος, ο Κλεινίας από την Κρήτη και ο Μέγγιλος από την Σπάρτη. Συναντώνται στην Κνωσό και οδοιπορούν προς το Ιδαίο άντρο, το σπήλαιο όπου ανατράφηκε ο Δίας. Η διαδρομή είναι 52 χιλιόμετρα περίπου και είναι η διαδρομή που ακολουθούσε ο Μίνωας για να παραλάβει από τον Δία τους νέους νόμους κάθε εννέα χρόνια, και όχι κάθε τρεις και λίγο, π.χ. φορολογικά νομοσχέδια, κ.λπ.! Ο «Πλατωνικός δρόμος του Μίνωα» αναβιώθηκε τον Μάϊο του 2012 από τον Πεζοπορικό Όμιλο Ηρακλείου, στο τμήμα του από τον αρχαιολογικό χώρο της Ζωμίνθου μέχρι τον Κρουσώνα. Τον δρόμο είχε επισημάνει ο αείμνηστος αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης. «Με το έργο αυτό ο Πλάτωνας τονίζει την ύψιστη αξία, που πρέπει να έχει η δικαιοσύνη και η ευνομία για την εξέλιξη της κοινωνίας και την εσωτερική ανάπτυξη του ατόμου» (Εισαγωγή, Πλάτωνος, «Νόμοι», εκδ. Κάκτος, 1992).
Ο Πλάτων στο πρώτο βιβλίο αναφέρεται γενικά στην νομοθεσία και την διαπαιδαγώγηση, στο δεύτερο βιβλίο στην σωματική και πνευματική διαπαιδαγώγηση των πολιτών, στο τρίτο βιβλίο στα πολιτικά συστήματα, μοναρχία και δημοκρατία, ενώ στο τέταρτο βιβλίο στις βάσεις για την δημιουργία μίας πόλης. Για να περάσει στο πέμπτο βιβλίο, στο οποίο θα συμπεριλάβει προτροπές προς όλες τις αρετές και στο πως θα πρέπει να γίνεται η διανομή της γης. Έτσι, λέει ο Αθηναίος ότι θα πρέπει να προσέξουν εξίσου και τα επόμενα σημεία, όπως έκαναν συζητώντας για τους θεούς και τους αγαπητούς τους προπάτορες.
Ξεκινά ο Πλάτων με μία παραδοχή ότι ανώτερο όλων στις τιμές από τον άνθρωπο είναι οι θεοί (και μετά οι δαίμονες και οι ήρωες). Στη συνέχεια, ακολουθεί η ψυχή. «Απ’ όλα τα πράγματα που κατέχει ο άνθρωπος, το πιο ιερό μετά τους θεούς είναι η ψυχή» («Νόμοι», Βιβλίο 5ο, 726). Αποδέχεται ο Αθηναίος ότι ο άνθρωπος αποτελείται από δύο ειδών στοιχεία, εκείνα που είναι πιο δυνατά και πιο καλά και κυριαρχούν, ενώ τα άλλα είναι κατώτερα και θα πρέπει να υποτάσσονται στα ανώτερα. Επομένως, ο άνθρωπος θα πρέπει να προτιμά τα ανώτερα, δηλαδή, αυτά που κυριαρχούν. Έτσι, εφόσον μετά τους θεούς, τους δαίμονες και τους ήρωες, είναι η ψυχή, θα πρέπει τότε ο άνθρωπος να τιμά την ψυχή του! «Σπάνια», λέει, «όμως, το πετυχαίνει αυτό. Απλά νομίζει πως το καταφέρνει». Για να συνεχίσει, γράφοντας ότι, «οποιοσδήποτε νομίζει ότι εξυψώνει την ψυχή του με λόγια ή δώρα ή υποχωρήσεις και δεν φροντίζει να την κάνει καλύτερη, φαντάζεται ότι την τιμά, αλλά στην πραγματικότητα δεν κάνει κάτι τέτοιο». Για να εξηγήσει καλύτερα τι εννοεί, μνημονεύει ότι «κάθε άνθρωπος που φθάνει στην εφηβεία νομίζει πως τα ξέρει όλα και φαντάζεται ότι τιμά την ψυχή του με τους επαίνους και με το να την αφήνει να κάνει ό,τι θέλει».
Αμέσως πιο κάτω ο Αθηναίος λέει ότι «όταν κάποιος πιστεύει ότι η ευθύνη για τα σφάλματα που κάνει δεν είναι δική του, αλλά των άλλων, τους κατηγορεί για τις συχνές και σοβαρές κακοτυχίες του, θεωρώντας τον εαυτό του ανεύθυνο γι’ αυτά, νομίζει ότι έτσι τιμά την ψυχή του». Πόσες φορές δεν έχουμε συλλάβει ο καθένας τον εαυτό του να «καταριέται» την μοίρα του, την κακή του τύχη, τις συγκυρίες, τους άλλους ανθρώπους που του βάζουν τρικλοποδιές, και γενικά όλους εκτός από τον εαυτό του για όσα αρνητικά του συμβαίνουν! Είναι, πραγματικά, δύσκολο να παραδεχθούμε τα σφάλματά μας και να προσπαθήσουμε να τα διορθώσουμε, ώστε να γίνουμε καλύτεροι. Η εύκολη λύση είναι να ρίχνουμε το φταίξιμο στους άλλους. Έτσι, αυτοϊκανοποιούμαστε, ότι δεν κάναμε κάτι κακό εμείς, ή ότι δεν φταίξαμε, αλλά αντίθετα κινηθήκαμε σωστά, με σκοπό να επαινέσουμε τον εαυτό μας, και ότι φταίνε οι άλλοι, χωρίς να έχουμε εμείς καμία ευθύνη για τις πράξεις μας! Ο έπαινος, όμως, δεν είναι πάντα καλός για την ψυχή. Όπως, επίσης, δεν είναι σωστό να ριχνόμαστε στις απολαύσεις και να αδιαφορούμε για όσα προβλέπει και συμβουλεύει ο νομοθέτης, καθώς όλα αυτά γεμίζουν την ψυχή με «τύψεις και ενοχές».
Ο άνθρωπος, συμβουλεύει ο Πλάτων, δεν πρέπει να θεωρεί την ζωή σαν το μεγαλύτερο αγαθό του κόσμου. Η σκέψη αυτή, λέει ο Πλάτων, ατιμάζει την ψυχή, διότι δεν γνωρίζουμε αν «όλα όσα υπάρχουν στον Άδη είναι κακά». Η ψυχή μας πρέπει να ηρεμεί με την σκέψη ότι δεν ξέρουμε αν η μετάβασή μας «στον άλλο κόσμο είναι ίσως το μεγαλύτερο αγαθό». Δύσκολο να γίνει κατανοητή η σιγουριά, κατά κάποιο τρόπο του Πλάτωνα, για την ύπαρξη του άλλου κόσμου. Την ίδια άποψη, αμφιβολία στην πραγματικότητα, εκφράζει και στην «Απολογία», με τον Σωκράτη κλείνοντας την ομιλία του μετά την απόφαση των δικαστών να τον καταδικάσουν σε θάνατο να λέει «αλλά τώρα πια είναι ώρα να φύγουμε, εγώ για να πεθάνω, και εσείς για να ζήσετε. Ποιοι από εμάς πηγαίνουν σε καλύτερο πράγμα είναι άγνωστο σε όλους εκτός από τον θεό» («άδηλον παντί ή τω θεώ»). Επιπλέον, στον «Φαίδωνα», τελευταία ημέρα της ζωής του Σωκράτη ο Κρίτων ρωτά τον Σωκράτη πώς πρέπει να τον θάψουν, για να στραφεί ο Σωκράτης προς τους άλλους παρόντες φίλους τους και να τους πει ότι τόση ώρα προσπαθώ να πω στον Κρίτωνα ότι όταν πεθάνω, το νεκρό σώμα που θα αντικρύσετε δεν θα είμαι εγώ, διότι η ψυχή μου θα έχει ξεκινήσει το ταξίδι για την ευδαιμονία των μακάρων («οιχήσομαι απιών εις μακάρων δη τινας ευδαιμονίας»). Επομένως, του λέει ότι δεν θα πρέπει να στενοχωριέστε και να λυπάστε, και να μην κάνετε αυτά τα ευτράπελα που κάνουν οι ζωντανοί στους τάφους των νεκρών και να αποφεύγετε να λέτε λόγια που δεν ταιριάζουν, διότι «το να μη μιλάει κάποιος σωστά δεν είναι απλώς σφάλμα απέναντι στην γλώσσα, αλλά κάνει κακό και στις ψυχές». Δηλαδή, πάλι ο Σωκράτης γυρίζει την συζήτηση στην ψυχή, η οποία κατ’ εκείνον κατέχει υψηλότερη θέση στις τιμές, όπως αναφέραμε και παραπάνω. Και όταν ήπιε το κώνειο και ενώ οι σύντροφοί του, ο Φαίδων, ο Κρίτων, ο Κριτόβουλος, ο Απολλόδωρος, ο Αισχύνης, ο Αντισθένης, και άλλοι, άρχισαν να κλαίνε και να ωρύονται τους είπε να σταματήσουν, διότι έδιωξε τις γυναίκες για αυτό τον λόγο. Δηλαδή, «για να μην παρεκτραπούν σε τέτοιες ανοησίες». Αντίθετα τους τονίζει ότι «πρέπει να τελειώνει κανείς με ευχές και καλά λόγια».
Αυτές ήταν οι τελευταίες στιγμές του μεγάλου δασκάλου, του Σωκράτη, κατά την περιγραφή του Πλάτωνα. Όλες οι ενέργειές του, καθώς και τα λόγια του, ήταν σε ολόκληρη την ζωή του εστιασμένα στην ψυχή. Εάν τώρα, λέει στους «Νόμους», κάποιος έχει διαφορετική άποψη για την ψυχή, δεν καταλαβαίνει πόσο υπέροχο αγαθό περιφρονεί. Αντίθετα, τονίζει ότι όταν ένας άνθρωπος δίνει μεγαλύτερη αξία στην ομορφιά από την αρετή, ντροπιάζει την ψυχή του με απόλυτο και ολοκληρωτικό τρόπο, διότι θεωρεί ότι το σώμα έχει μεγαλύτερη αξία από την ψυχή. Κατά συνέπεια, αυτό σημαίνει, εντελώς λανθασμένα, ότι τα επίγεια πράγματα θαυμάζονται περισσότερο από όσα αγαθά προέρχονται από τον ουρανό.
Βασίλης Τσιάντος- Αντιπρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ)
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
