Στο προηγούμενο άρθρο αναφερθήκαμε στο Ε΄ Βιβλίο των «Νόμων» του Πλάτωνα. Όπως, ήδη, αναφέραμε τα πρόσωπα του διαλόγου είναι τρεις ηλικιωμένοι άνδρες, ένας Αθηναίος, ο Κλεινίας από την Κρήτη και ο Μέγγιλος από την Σπάρτη. Συναντώνται στην Κνωσό και οδοιπορούν προς το Ιδαίο άντρο, το σπήλαιο όπου ανατράφηκε ο Δίας. Θα συνεχίσουμε με τον σχολιασμό άλλων σημαντικών σημείων του Ε΄ Βιβλίου.
Συνεχίζοντας τις συμβουλές ο Πλάτων, μέσω του Αθηναίου, λέει ότι «ο άνθρωπος που επιδιώκει να αποκτήσει πλούτη με ανήθικα μέσα και δεν ντρέπεται για αυτές τις ενέργειές του, κάθε άλλο παρά τιμά και σέβεται την ψυχή του». Είναι γεγονός ότι τα προς το ζην είναι απαραίτητα για κάθε άνθρωπο ώστε να έχει ένα ποιοτικό επίπεδο ζωής.
Από το σημείο, όμως, αυτό μέχρι να γινόμαστε δούλοι του χρήματος, είτε δουλεύοντας ασταμάτητα για να αποκτήσουμε περισσότερα υλικά αγαθά, είτε προσπαθώντας να αυξήσουμε την υλική περιουσία μας, περιφρονώντας ή αδιαφορώντας για την ψυχική μας και πνευματική μας ανύψωση υπάρχει τεράστια απόσταση.
Οι πιο πολλοί, στην συνέχεια, θα χρησιμοποιήσουν άδικα, πολλές φορές παράνομα, μέσα για να αποκτήσουν αυτόν τον πλούτο, τον οποίο θα ξοδέψουν με την σειρά πάλι σε υλικά αγαθά και όχι σε πράξεις που θα βελτιώσουν την ψυχή τους. Δημιουργείται, δηλαδή, ένας φαύλος κύκλος, ο οποίος δύσκολα πλέον σταματά.
Αυτός που κυνηγά συνεχώς τα υλικά αγαθά δεν μπορεί να κατανοήσει, ότι και όλη η ζωή του και ο κύκλος των ανθρώπων που τον περιβάλει θα υπάρχει μόνο όσο είναι ισχυρός και ρέουν τα πλούτη του, και μόνο για αυτά. Ακόμη και αν περιστοιχίζεται από πλήθος κόσμου, στην ουσία θα είναι μόνος, διότι πραγματική έλξη ασκούν άλλα χαρακτηριστικά του ανθρώπου, ιδίως σε μεγαλύτερες ηλικίες.
Συνεχίζοντας, ο Πλάτων λέει ότι ο εξαρτημένος από τα πλούτη άνθρωπος «πουλάει για λίγο χρυσάφι, ό,τι πολύτιμο και όμορφο υπάρχει μέσα του». Για να τονίσει με μεγάλη έμφαση ότι «όλο το χρυσάφι που βρίσκεται πάνω και μέσα στην γη δεν αξίζει όσο η αρετή». Πόσο πιο εμφατικά να το πει ο Πλάτων; Οι «Νόμοι», όμως, με δεδομένο ότι είναι το τελευταίο, κατά τους ειδικούς, έργο του Πλάτωνα, φαντάζει απροσπέλαστο, αδιανόητο για να καταπιαστεί ο κοινός άνθρωπος, και ειδικά ο νεοέλληνας.
Ο πλούτος, όμως, που υπάρχει μέσα του, σε συνδυασμό με τα υψηλά διανοήματα και τις κατασταλαγμένες απόψεις ενός σοφού ανθρώπου ηλικίας περίπου ογδόντα ετών, ίσως μπορεί να συγκριθεί με λίγα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και φιλοσοφίας. Ας μην ξεχνάμε, για παράδειγμα, ότι ο Τζον Μπάρνετ (John Burnet) στο έργο του «Πλατωνισμός» στην εισαγωγή ξεκινά γράφοντας ότι «πρέπει να σας μιλήσω για κάποιον, ο οποίος κατά πολλούς τρόπους ήταν ο μεγαλύτερος άνδρας που έζησε ποτέ, ο Πλάτων των Αθηνών»! Για αυτόν το εξαίρετο άνδρα μιλάμε στο κείμενο αυτό.
Στη συνέχεια, ο Πλάτων συνιστά στον νομοθέτη να χαρακτηρίσει ποια πράγματα είναι αισχρά, και ποια αγαθά και καλά, οπότε οι άνθρωποι να επιλέγουν τον δρόμο τους. Η τιμωρία αυτών που επιλέγουν τα αισχρά θα είναι ότι θα βρίσκονται συνεχώς κοντά στους ομοίους τους και ότι θα γίνουν και αυτοί ανήθικοι. Θα πρέπει βέβαια να αποδίδεται δικαιοσύνη σε όσους κάνουν αισχρά πράγματα, διότι η απόδοση δικαιοσύνης είναι ωραίο πράγμα και για αυτόν που την υπόκειται, αλλά και για αυτόν που διαφεύγει, διότι ο τελευταίος χάνει την δυνατότητα να γιατρευτεί. Έτσι, θεωρεί ο Πλάτων, ότι «αυτό που μας τιμά είναι να ακολουθούμε τα καλύτερα και να προσπαθούμε να βελτιώνουμε, κατά το δυνατόν, τα χειρότερα».
Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας (ΔΟΠ) σήμερα υιοθετεί σαν μία από τις βασικές της αρχές την έμφαση στην συνεχή βελτίωση (Sitkin et al, 1994), την οποία οι περισσότεροι θεωρητικοί της ΔΟΠ την συνδέουν με το ανθρώπινο δυναμικό. Ασφαλώς, η ΔΟΠ αναφέρεται, κυρίως, στην συνεχή βελτίωση του οργανισμού, της μονάδας, αλλά θεωρώ σαν εύκολη επέκταση της σκέψης του Πλάτωνα σε ένα ευρύτερο σύνολο και όχι αποκλειστικά στην ατομική βελτίωση.
Για να μην θεωρηθεί ότι οι σκέψεις μου είναι αυθαίρετες, και αντίθετα από την άλλη μεριά ότι πρωτοεισάγω «καινές ιδέες», το ερώτημα της σχέσης των απόψεων τόσο του Πλάτωνα, όσο και του Αριστοτέλη, με την ΔΟΠ, έχουν διερευνηθεί στην επιστημολογία της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας (ενδεικτικά αναφέρουμε τα παρακάτω, C. Schoengrund, Aristotle and total quality management, Articles in Total Quality Management, 1996, Koskela, L., Tezel, A., and Patel, V. (2019). “Theory of Quality Management: its Origins and History” In: Proc. 27th Annual Conference of the International. Group for Lean Construction (IGLC), Pasquire C. and Hamzeh F.R. (ed.), Dublin, Ireland, pp. 1381-1390, V.E. Sower, F.K. Fair, There is More Quality than Continuous Improvement: Listening to Plato, Quality Management Journal, 2005, Vol. 12, p.p. 8-20). Θα έλεγα μάλιστα το αντίθετο, ότι δηλαδή ίσως υπάρχει αναζήτηση έμπνευσης στα κείμενα των δύο σοφών από τους ειδικούς της ΔΟΠ, όπως και σε τόσους άλλους τομείς.
Κατά τον Πλάτωνα, η φύση έδωσε πολλά αγαθά στον άνθρωπο, αλλά έδωσε την ψυχή για να τον βοηθήσει στο να αποφεύγει το κακό, να το διαχωρίζει από το καλό και να κάνει το δεύτερο σε όλη του την ζωή. Στην συνέχεια, στην τρίτη θέση, μετά τους θεούς και την ψυχή, ο Πλάτων κατατάσσει τις τιμές που απευθύνονται στο σώμα. Τονίζει ότι δεν πρέπει να τιμάμε το όμορφο, το υγιές, το δυνατό, το γρήγορο, αλλά ούτε και το σώμα που έχει τα αντίθετα χαρακτηριστικά.
Η ισορροπία αυτών των ιδιοτήτων εξασφαλίζει την εγκράτεια και την ασφάλεια. Διότι οι μεν πρώτες κάνουν τις ψυχές κενές (ματαιόδοξες) και αλαζονικές, ενώ οι δε δεύτερες δουλικές και άτολμες. Σχετικά με τα χρήματα και την περιουσία ισχύουν τα ίδια, δηλαδή όταν είναι υπέρογκα τότε προκαλούνται έχθρες και επαναστάσεις, ενώ όταν υπάρχει έλλειψη τότε επέρχεται η δουλεία. Επομένως, συμπεραίνει ο «θείος» Πλάτων, δεν πρέπει κάποιος να αγωνίζεται να συγκεντρώσει πάρα πολλά πλούτη για τα παιδιά του, γιατί αυτό δεν είναι καλό ούτε για εκείνα, αλλά ούτε για την πόλη.
Η περιουσία των παιδιών πρέπει να είναι τέτοια ώστε να μην δημιουργεί κόλακες γύρω τους, αλλά και από την άλλη να μην τους στερεί τα αναγκαία. Η μέση αυτή κατάσταση της περιουσίας μας απαλλάσσει από το άγχος και την αγωνία της απόκτησης των προς το ζην.
Η επόμενη συμβουλή του Πλάτωνα προς τους γονείς σχετικά με την ανατροφή των παιδιών τους είναι καταπληκτική. Αυτοσεβασμό, αξιοπρέπεια, μεγαλείο («αιδώ») πρέπει να αφήνουν οι γονείς στα παιδιά τους. Για να το επιτύχουμε αυτό συνήθως οι γονείς χρησιμοποιούν την επίπληξη όταν παρεκτρέπονται και τον έπαινο όταν κάνουν κάτι καλό. Συνήθως, όμως, συμβουλεύουμε τους νέους να σέβονται τα πάντα.
Οπότε, ο Πλάτων, λέει ότι το σωστό θα ήταν ο νομοθέτης να συμβουλέψει τους μεγαλύτερους να σέβονται τους νεότερους και να τους παρακινήσει να μην κάνουν αισχρά πράγματα και μάλιστα να τους βλέπουν οι νεότεροι. Διότι, θεωρεί λογικό ότι οι νεώτεροι γίνονται πιο αναιδέστατοι όταν βλέπουν τους μεγαλύτερους να γίνονται ξεδιάντροποι. Έτσι, καταλήγει ότι, ο καλύτερος τρόπος για την διαπαιδαγώγηση των νέων, αλλά και για τους ίδιους, είναι αυτά τα οποία συμβουλεύει κάποιος να τα εφαρμόζει πρώτα ο ίδιος σε όλη του την ζωή.
Σχετικά με την πόλη, λέει ο Πλάτων, είναι προτιμότερο ένας πολίτης να έχει την φήμη ότι υπακούει στους νόμους της πατρίδας του, υπηρετώντας τους σε όλη του την ζωή, παρά να νικήσει στους αγώνες στην Ολυμπία! Η υπακοή, δηλαδή, στους νόμους είναι πρώτιστο καθήκον ενός πολίτη, διαφορετικά η πόλη στην οποία οι πολίτες δεν υπακούουν στους νόμους οδηγείται στην ανελευθερία. Ο Πλάτων έχει εξηγήσει διεξοδικά το θέμα αυτό και σε άλλους διαλόγους, όπως ο «Κρίτων» και η «Πολιτεία».
Βασίλης Τσιάντος
Αντιπρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης της Ποιότητας
στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ)
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
