Εισαγωγή
Χθες Πέμπτη 19 Νοεμβρίου 2020 (τρίτη Πέμπτη κάθε Νοεμβρίου) ήταν η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας. Η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας καθιερώθηκε από την ΟΥΝΕΣΚΟ το 2002. Κατά την ΟΥΝΕΣΚΟ «η Φιλοσοφία είναι ένας εμπνευσμένος επιστημονικός κλάδος καθώς και μια καθημερινή πρακτική που μπορεί να μεταμορφώσει τις κοινωνίες.
Με τη δυνατότητα να ανακαλύψει την ποικιλομορφία των πνευματικών ρευμάτων στον κόσμο, η φιλοσοφία διεγείρει τον διαπολιτισμικό διάλογο.
Αφυπνίζοντας τα μυαλά στην άσκηση της σκέψης και στην αιτιολογημένη αντιπαράθεση των απόψεων, η φιλοσοφία βοηθά στην οικοδόμηση μιας πιο ανεκτικής, πιο σεβαστής κοινωνίας. Βοηθά έτσι να κατανοήσουμε και να ανταποκριθούμε σε μεγάλες σύγχρονες προκλήσεις δημιουργώντας τις πνευματικές συνθήκες για αλλαγή».
Τέλος, η ΟΥΝΕΣΚΟ ηγείται της Παγκόσμιας Ημέρας Φιλοσοφίας – αλλά δεν την κατέχει. «Ανήκει σε καθένα, οπουδήποτε, που νοιάζεται για τη φιλοσοφία».
Στην σημερινή Ελλάδα δυστυχώς η ημέρα αυτή δεν έχει καθιερωθεί και δεν πραγματοποιούνται εκδηλώσεις. Τα προηγούμενα χρόνια πήραμε την πρωτοβουλία να διοργανώσαμε τέτοια περίοδο στην Καβάλα διαλέξεις του κ. Κάλφα με θέμα την φιλοσοφία.
Η προσπάθεια αυτή θα συνεχισθεί και με άλλους εκλεκτούς ομιλητές. Θα έπρεπε, κατά την γνώμη μου, εάν σεβόμασταν πραγματικά την πολιτιστική μας κληρονομιά, να πρωτοστατούσαμε στις εκδηλώσεις.
Η Προεδρία της Δημοκρατίας θα έπρεπε να υιοθετήσει τις εκδηλώσεις της ΟΥΝΕΣΚΟ και να σχεδιάσει-ενσωματώσει δικές της εκδηλώσεις σε όλη της Ελλάδα.
Ευκαιρία είναι να το κάνει το 2021, έτος εορτασμού των 200 ετών της Επαναστάσεως του 1821. Στα πλαίσια της Παγκόσμιας Ημέρας Φιλοσοφίας ανήκει και η αποδοχή εκ μέρους μου της πρόσκλησης από τον Σύλλογο Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας «Συν Αθηνά» να μιλήσω αύριο Σάββατο, 21 Νοεμβρίου 2020, στις 7 μ.μ. για το 6ο Βιβλίο των «Νόμων» του Πλάτωνα. Η ομιλία θα γίνει μέσω της πλατφόρμας Zoom στον σύνδεσμο http://zoom.us/j/9222025897 (Meeting ID: 9222025897, Passcode:7Wq19R).
Οι «Νόμοι» του Πλάτωνα είναι ένα πρακτικό βιβλίο φιλοσοφίας και πολιτικής πρακτικής. Δεν έχει δοθεί η ανάλογη σημασία από την ελληνική κοινωνία. Πολλές από τις ιδέες του Πλάτωνα θα μπορούσαν να συζητηθούν και εάν ταιριάζουν στην εποχή μας να υιοθετηθούν, ή να προσαρμοστούν κατάλληλα και να χρησιμοποιηθούν. Στο παρόν κείμενο θα συνεχίσουμε την αναφορά στο 5ο Βιβλίο των «Νόμων».
«Χαρμίδης» (Μέρος τέταρτο)
Τα πρόσωπα του διαλόγου είναι τρεις ηλικιωμένοι άνδρες, ένας Αθηναίος, ο Κλεινίας από την Κρήτη και ο Μέγγιλος από την Σπάρτη. Συναντώνται στην Κνωσό και οδοιπορούν προς το Ιδαίο άντρο, το σπήλαιο όπου ανατράφηκε ο Δίας. Θα συνεχίσουμε με τον σχολιασμό άλλων σημαντικών σημείων του Ε΄ Βιβλίου.
Ο Αθηναίος συμβουλεύει λέγοντας ότι ο καθένας πρέπει να συνδυάζει αυστηρότητα με καλοσύνη. Η αυστηρότητα θα πρέπει να υπάρχει σε περιπτώσεις που τα πράγματα δεν μπορούν να διορθωθούν. Υπάρχουν, όμως, περιπτώσεις που τα σφάλματα μπορούν να διορθωθούν οπότε τότε θα πρέπει να επιδεικνύουμε γενναιοφροσύνη. Υπενθυμίζει ότι προηγουμένως είχαν αποδεχθεί ότι η ψυχή είναι το πολυτιμότερο μέρος του ανθρώπου.
Έτσι, τονίζει ακόμη μία φορά το γνωστό Σωκρατικό «ουδείς εκών κακός», διότι ισχυρίζεται ότι κανείς δεν θα ήθελε να είχε μέσα στο πολυτιμότερο τμήμα του εαυτού του, την ψυχή, οποιοδήποτε μεγάλο κακό.
Λέει χαρακτηριστικά ότι αυτός που έχει την ψυχή του γεμάτη ελαττώματα είναι αξιολύπητος («ἀλλὰ ἐλεεινὸς μὲν πάντως ὅ γε ἄδικος καὶ ὁ τὰ κακὰ ἔχων, ἐλεεῖν [731δ]». Επομένως, καταλήγει ότι όταν τα ελαττώματα μπορούν να διορθωθούν πρέπει να συγκρατούμε τον θυμό μας, ενώ όταν βρισκόμαστε με κάποιον που έχει παραδοθεί ολοκληρωτικά στο κακό να είμαστε αυστηροί.
Το επόμενο θέμα με το οποίο ασχολείται ο Πλάτων είναι ένα από τα σημαντικότερα ελαττώματα ενός ανθρώπου.
Εάν κάποιος βελτιωθεί σε αυτό θα μπορέσει να υπερνικήσει πολλές δυσκολίες που θα του προκύψουν στην ζωή. Κατά την προσωπική μας άποψη σε αυτό το χαρακτηριστικό οφείλονται πολλές από τις παθολογικές καταστάσεις που ζει ένας άνθρωπος στην ζωή του. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι ο εγωισμός.
Γράφει ο Πλάτων ότι ο άνθρωπος από την φύση του είναι εγωιστής και ότι είναι φυσικό να αισθάνεται έτσι.
Διαχωρίζει την φυσιολογική αγάπη για τον εαυτό μας από την υπερβολική αγάπη, η οποία λέει ότι «είναι η αιτία όλων των σφαλμάτων που διαπράττουμε, αφού τυφλωνόμαστε τόσο ώστε να θεωρούμε άσχημα τα καλά, τα όμορφα και τα δίκαια, πιστεύοντας ότι πρέπει να δικαιώνουμε τον εαυτό μας και όχι την αλήθεια» (η απόδοση του αρχαιοελληνικού κειμένου είναι από εκδόσεις «Κάκτος», 1992).
Άρα, το δίκαιο, η αλήθεια, είναι πάνω από τον εαυτό μας και αυτός είναι ο τρόπος για να γίνει κάποιος μεγάλος («μέγαν ἄνδρα»).
Αποτέλεσμα του εγωισμού, λέει ο Αθηναίος, «είναι ότι όλοι οι ανόητοι είναι τόσο σίγουροι για την εξυπνάδα τους που πιστεύουν ότι η αμάθειά τους είναι σοφία»! Γι’ αυτό, συνεχίζει, νομίζουμε ότι τα ξέρουμε όλα, ενώ δεν ξέρουμε τίποτε. Επιπλέον, «επειδή δεν αφήνουμε τους άλλους να κάνουν αυτά που δεν ξέρουμε να κάνουμε εμείς, καταλήγουμε σε σφάλματα όταν επιχειρήσουμε να τα πραγματοποιήσουμε».
Πόσο πραγματιστής ο Πλάτων! Στην σύγχρονη Ελλάδα ο εγωισμός είναι σε υπερβολικό βαθμό, έτσι ώστε ο καθένας να νομίζει ότι αξίζει μία καλύτερη δουλειά, μία καλύτερη ζωή ακόμη και αν δεν έχει παλέψει, αγωνισθεί, όσο θα έπρεπε για να πετύχει κάτι καλύτερο.
Βέβαια, δεν παραγνωρίζουμε ότι η σύγχρονη Ελλάδα δεν δίνει τις ίδιες ευκαιρίες σε όλους τους κατοίκους της και ότι πολλές φορές χρειάζεται κάποιος να παλέψει δύο και τρεις φορές περισσότερο από άλλους προνομιούχους.
Από την άλλη αρκετοί συμπολίτες μας «συνωστίζονται» σε κομματικά, πολιτικά γραφεία για να πιέσουν για μία θέση διοίκησης, νοσοκομεία, διευθύνσεις εκπαίδευσης, ανεξάρτητες αρχές, κ.λπ., κ.λπ.
Σε πολλές περιπτώσεις το πετυχαίνουν, αλλά η αποτυχία, ή διαφορετικά η μικρή παραγωγικότητα, οφείλεται στο ότι «δεν αφήνουμε τους άλλους να κάνουν αυτά που δεν ξέρουμε να κάνουμε εμείς». Έτσι, συμβουλεύει ο Πλάτων, κάθε άνθρωπος θα πρέπει να αποφεύγει την υπερβολική αγάπη στον εαυτό του και να επιδιώκει να γίνεται διαρκώς καλύτερος.
Στη συνέχεια, ο Αθηναίος δίνει ωραίες, πρακτικές συμβουλές για την ζωή και περνάει στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Τονίζει την αξία της ηθικής ζωής, διότι προσφέρει περισσότερες απολαύσεις από λύπες. Θεωρεί σαν δεδομένο ότι όλοι θέλουμε λιγότερους κόπους και περισσότερες απολαύσεις, αλλά όχι το αντίθετο. Επίσης, αναφέρει ότι όλοι θέλουμε μία ζωή μακροχρόνια και με μεγάλους κόπους και απολαύσεις, αρκεί να υπερτερούν οι δεύτερες!
Ενώ αντίθετα δεν μας αρέσει η άτονη ζωή. Συνεχίζοντας, ο Πλάτων, γράφει ότι «όταν ο άνθρωπος σκεφτεί τι θέλει και τι όχι και το επιβάλει στον εαυτό του ως οδηγό για να βρει το πιο επιθυμητό, το πιο ευχάριστο και το πιο καλό από όλα τα πράγματα, θα μπορέσει να διαλέξει μία ζωή που θα τον κάνει όσο το δυνατόν πιο ευτυχισμένο» (733e).
Εδώ ο Πλάτων μας βοηθάει να κατανοήσουμε ότι εάν βάλουμε στην άκρη τον εγωισμό μας και ζυγίσουμε τι θέλουμε να κάνουμε στην ζωή μας, τότε μπορούμε να χαράξουμε μία ζωή ανάλογα με τις δυνάμεις μας, να θέσουμε τους στόχους μας, και να προσπαθήσουμε να τους πετύχουμε, αρκεί να είναι βέβαια ρεαλιστικοί.
Στο σημείο αυτό, βέβαια, μπορεί να τεθεί το ερώτημα ποιά είναι τα διαφορετικά είδη ζωής; Ο Πλάτων απαντά ότι από την μία πλευρά είναι η εγκρατής, η συνετή, η γενναία και η υγιεινή ζωή, ενώ αντίθετα και αντίστοιχα από το καθένα από τα προηγούμενα είναι η απερίσκεπτη, η ανόητη, η δειλή και η ασθενική ζωή.
Καταλήγει ο μεγάλος φιλόσοφος, αφού παρουσιάζει επιγραμματικά καθεμία, λέγοντας ότι όλοι μας θεωρούμε την πρώτη ζωή ως πιο ευχάριστη και την δεύτερη πιο θλιβερή. Βέβαια, συμπληρώνει ότι «κάθε άνθρωπος γίνεται άσωτος χωρίς να το θέλει, είτε από αμάθεια είτε από έλλειψη εγκράτειας είτε και τα δύο μαζί».
Για να κλείσουμε το άρθρο αυτό θα ήθελα να σημειώσω ότι η συμπεριφορά μας θα πρέπει να είναι συνολικά εγκρατής, συνετή, γενναία, υγιεινή και όχι περιστασιακά, π.χ. όταν για παράδειγμα ανέβει κάποιος δείκτης στις ιατρικές εξετάσεις που θα κάνουμε. Το ίδιο θα έλεγα ισχύει και για την ατομική ευθύνη των πολιτών στην περίοδο του κορονοϊού.
Δηλαδή, ένας συνετός και δίκαιος άνθρωπος θα οδηγήσει συνετά, θα σεβαστεί τον γείτονά του, θα αποδεχθεί τα μέτρα για τον κορονοϊό, θα είναι συνεπής στην δουλειά του, στην οικογένειά του, στις υποχρεώσεις του συνολικά. Θα έχει δηλαδή το κριτήριο για την συνετή συμπεριφορά μέσα του.
Η επιβολή κανόνων και μέτρων, από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να συνδυάζεται με επιχειρηματολογία για την ορθότητα της επιβολής τους.
Τέλος, η ίδια επιμονή της πολιτείας, όπως γίνεται με τα μέτρα για τον κορονοϊό, θα πρέπει να υπάρχει και σε άλλες περιπτώσεις, έστω και αν δεν είναι άμεσα μεταδοτικές, όπως η οδήγηση, η τήρηση γενικά των νόμων και των κανόνων, από όλους τους πολίτες.
Βασίλης Τσιάντος
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
Πρόεδρος Δ.Ε. Παραρτήματος Καβάλας της ΕΜΕ
