Peter Hopkirk, Avanzando nell’Oriente in fiamme. Il sogno di Lenin di un impero in Asia–ΠροχωρώνταςστηνφλεγόμενηΑνατολή. Το όνειρο του Λένιν για μια αυτοκρατορία στην Ασία, MimesisEdizioni-Εκδόσεις, Milano-Udine 2021, σελ. 320, 20,00 euro
“Η αποστολή μας είναι να βάλουμε φωτιά στην Ανατολή”
(Επιγραφή στο γενικό επιτελείο της Πρώτης Μπολσεβίκικης Αρμάδας Ashgabat)
Μερικές γραμμές αυτού του βιβλίου θα ήταν αρκετές για να διαλύσουν τον μύθο της Επανάστασης ως μιας γκρίζας και γραφειοκρατικής κομματικής υπόθεσης, γράφει ο SandroMoiso. Στην πραγματικότητα, ακόμα κι αν ο PeterHopkirk δεν μπορεί να οριστεί ως ένας επαναστάτης ή, τουλάχιστον, ως συμπαθών της υπόθεσης του ριζικού μετασχηματισμού του κόσμου, το κείμενο που μόλις δημοσίευσε ο Mimesis βάζει μπροστά στα μάτια του αναγνώστη μια σειρά από γεγονότα αντάξια των καλύτερων μυθιστορημάτων περιπέτειας, προσαρμοσμένα εξάλλου σε ένα περιβάλλον περιοχών στις οποίες κυριαρχούσαν, και συχνά εξακολουθούν να κυριαρχούν και σήμερα, απέραντα τοπία, ανελέητες έρημοι, τραχιά βουνά και μια φύση που να την χαρακτηρίσουμε άγρια είναι μονάχα ένας χαλαρός ευφημισμός.
Διατρέχοντας τις σελίδες είναι αναπόφευκτο να επιστρέψουμε στους υπέροχους πίνακες του HugoPratt, ειδικά σε εκείνους της ιστορίας του, και θα ήταν καλύτερα να την ονομάσουμε μυθιστόρημα, καλύτερα: Cortescontadettaarcana. Aνήκει στον κύκλο του CortoMaltese, του άβολου μάρτυρα και όχι τόσο ήρωα πολλών γεγονότων που αφηγήθηκε ο ιταλο-αργεντινός σχεδιαστής βενετικής καταγωγής. η ιστορία ξετυλίγεται ακριβώς στους τεράστιους χώρους που περιλαμβάνονται μεταξύ της κεντρικής Ασίας, της Ρωσίας και της Κίνας στα χρόνια που ακολούθησαν την Οκτωβριανή Επανάσταση και έδιδε ζωή σε χαρακτήρες που προέρχονται ή ανήκουν στην πραγματικότητα αυτής της περιόδου. Τελευταία αλλά όχι λιγότερο σημαντική, η φιγούρα του βαρόνου Ungerer, για την οποία θα έχουμε ξανά την ευκαιρία να μιλήσουμε πιο μπροστά.
Το γεγονός ότι η πρόοδος της μπολσεβίκικης επανάστασης στην Ασία συνοδεύεται, στον τίτλο, από την πιθανή δημιουργία μιας σοβιετικής αυτοκρατορίας σε εκείνες τις περιοχές, οφείλεται στο γεγονός ότι το κείμενο κλείνει μια σειρά ερευνών που διεξήγαγε ο ίδιος ο Χόπκιρκ στο θέμα του «Μεγάλου Παιχνιδιού» που πραγματοποιήθηκε μεταξύ του τέλους του δέκατου όγδοου αιώνα και των αρχών του εικοστού αιώνα, σε εκείνες τις ίδιες περιοχές που απλώνονταν από τον Καύκασο έως τη Μογγολία και από τα σύνορα της αυτοκρατορικής Κίνας έως τον ινδικό Ωκεανό και τα σύνορα της αγγλικής αποικιακής αυτοκρατορίας στην Ινδία, που είδε σαν πρωταγωνιστές κυρίως τους πράκτορες και τους στρατηγούς υπό τις διαταγές της Βρετανικής Αυτού Μεγαλειότητας από την μια πλευρά και εκείνους που υπηρετούσαν τον Τσάρο από την άλλη.
Αυτά τα έργα αποτελούν μια τετραλογία της οποίας το κείμενο σχετικά με τη δράση των μπολσεβίκων στην Ασία αποτελεί τον τελευταίο τόμο. Οι προηγούμενοι είναι, πράγματι, IlGrandeGioco-Το μεγάλο Παιχνίδι (Adelphi, Milano 2004), DiavolistranierisullaViadellaSeta–Ξένοι διάβολοι στο Δρόμο του Μεταξιού (Adelphi, 2006) και AllaconquistadiLhasa–Προς την κατάκτηση της Λάσα (Adelphi, 2008). Στους οποίους, ως επακόλουθο, θα έπρεπε ακόμη να προστεθεί SulletraccediKim–Στα ίχνη του Κιμ (Settecolori 2021)
αφιερωμένο στο μυθιστόρημα του RudyardKipling με επίκεντρο τα γεγονότα του μεγάλης ασιατικής παρτίδας μεταξύ της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και της Τσαρικής Αυτοκρατορίας.
Ο PeterHopkirk (1930 – 2014) ήταν ένας βρετανός δημοσιογράφος που εργάστηκε ως ρεπόρτερ και ανταποκριτής για τα IndependentTelevisionNews, τους «Times» και το «Daily Express» και για πολλά χρόνια ταξίδεψε και έζησε στις χώρες για τις οποίες μιλούν τα βιβλία του: Ρωσία, κεντρική Ασία, Τουρκία, Καύκασος, Κίνα, Ινδία, Πακιστάν και Ιράν. Στα ίχνη γεγονότων και χαρακτήρων που όλοι έχουν εισέλθει στις ανακατασκευές του και στους οποίους, κατά κάποιο τρόπο, κατέληξε να μοιάζει στα ιδανικά.
Οι στρατευμένοι του μπολσεβικισμού ορκίστηκαν να βάλουν φωτιά στην Ανατολή χρησιμοποιώντας το νέο, μεθυστικό δόγμα του μαρξισμού ως προσάναμμα. Σκοπός τους ήταν να απελευθερώσουν ολόκληρη την Ασία, ξεκινώντας όμως από τη βρετανική Ινδία, την πλουσιότερη από όλες τις αυτοκρατορικές κατοχές. Ο Λένιν, όντως, θεωρούσε την Αγγλία, τη μεγαλύτερη αυτοκρατορική δύναμη της εποχής, το κύριο εμπόδιο στο όνειρό του για μια παγκόσμια επανάσταση. «Η Αγγλία», δήλωσε το 1920, «είναι ο χειρότερος εχθρός μας. Είναι στην Ινδία που πρέπει να τη χτυπήσουμε σκληρά”.
Αν η εξέγερση άρπαζε την Ινδία από τη λαβή της Μεγάλης Βρετανίας, αυτή η τελευταία δεν θα ήταν πλέον σε θέση να κρατήσει υπό έλεγχο τους πολίτες της – ακούσιων μετόχων του ιμπεριαλισμού – με χαμηλή αμειβόμενη εργασία και φτηνές πρώτες ύλες από την Ανατολή. Θα είχε ακολουθήσει η οικονομική κατάρρευση και επανάσταση στο σπίτι, στην πατρίδα. Αν είχαν καταφέρει να προκαλέσουν παρόμοιες ταραχές σε ολόκληρο τον αποικιακό κόσμο, η πολυπόθητη επανάσταση θα είχε σηματοδοτήσει την πορεία της στην Ευρώπη. «Η Ανατολή» που διακήρυττε ο Λένιν «θα μας βοηθήσει να κατακτήσουμε τη Δύση”.1.
Αυτός είναι ο θεωρητικός και πολιτικός πρόλογος της ιστορίας που διηγείται, όπως και σε κάθε καλά στημένο βιβλίο περιπέτειας, θα οδηγήσει σε απροσδόκητα αποτελέσματα των ίδιων των πρωταγωνιστών. Με ξαφνικές αλλαγές κατεύθυνσης και ανατροπές, για όλα τα αντιμαχόμενα μέρη, που εξαρτώνται τόσο από τις προσωπικότητες και από τις προθέσεις όσο και από τις αντιφάσεις που έχουν αναπτυχθεί εν τω μεταξύ και από την, και αυτή, όχι πάντα προβλέψιμη συμπεριφορά των «μαζών» που τίθενται σε κίνηση. Και από την προδοσία των αρχικών προθέσεων που είχε θέσει σε εφαρμογή ο Στάλιν και οι ακόλουθοι του ήδη αρκετά πριν από το θάνατο του Λένιν το 1924 2.
Στην πραγματικότητα, η προπαγάνδα των μπολσεβίκων στην Ανατολή είχε πάρει μορφή σε μια συνέλευση που συναντήθηκε στο Μπακού τον σεπτέμβριο του 1920. Οι Zinoviev και Radek, Πρόεδρος και Γραμματέας της Κομιντέρν, και ο BelaKun έσπευσαν εν τάχει από τη Μόσχα σε αυτό το «Κογκρέσο των Λαών της Ανατολής». Αλλά αυτή ήταν μια περίεργη συγκέντρωση, ένα μουσείο ανατολίτικων εθίμων, μια γλωσσική Βαβέλ, μια σύγχυση ιδεών και σκοπών: Ινδουιστές, Τούρκοι, Ουζμπέκοι, Ινγκούσοι, Πέρσες, Τσετσένοι, Τουρκμάνοι, Αρμένιοι, Μπασκίροι, Καλμούκοι, Ουκρανοί, Ρώσοι, Τατζίκοι, Γεωργιανοί, σύνολο 1891 εκπρόσωποι, ανήκοντες σε τριάντα επτά εθνικότητες ήταν παρόντες, ενώ μια σειρά διερμηνέων ούρλιαζε από τη σκηνή.
Ο Λένιν είχε πάρει ένα μολύβι στο χέρι και υπολόγισε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και η Ιαπωνία, με πληθυσμό περίπου το ένα τέταρτο του δισεκατομμυρίου, κυριαρχούσαν χώρες και αποικίες με πληθυσμό δυόμισι δισεκατομμυρίων και μισό: αυτό ήταν το μήνυμα που οι απεσταλμένοι από τη χώρα των Σοβιέτ μετέφεραν στο συνέδριο του Μπακού.
Η πολιτική της Κομιντέρν παρουσιάστηκε από τον Ζινόβιεφ το απόγευμα της 1ης σεπτεμβρίου: «Η Κομμουνιστική Διεθνής», ανακοίνωσε, «απευθύνεται σήμερα στους λαούς της Ανατολής και τους λέει: Αδέρφια, σας προσκαλούμε πρώτα απ’ όλα σε έναν Ιερό Πόλεμο ενάντια στον βρετανικό ιμπεριαλισμό». «Τζιχάντ, Τζιχάντ» βρόντηξαν, σύμφωνα με έναν παρατηρητή της εποχής, οι εκπρόσωποι. Όλοι πήδηξαν όρθιοι. κραδαίνοντας μαχαίρια με επικάλυψη πολύτιμων λίθων, σπαθιά της δαμασκηνής τραβήχτηκαν από τα θηκάρια τους, πιστόλια βγήκαν από τις θήκες τους και υψώθηκαν στον αέρα, ενώ οι κάτοχοι τους φώναζαν, «Ορκιζόμαστε, ορκιζόμαστε».
Η συνάντηση εκείνη πέρασε στην ιστορία με το όνομα «Πρώτο Συνέδριο των Λαών της Ανατολής». Σύστησε μια μόνιμη οργάνωση με την ιδέα ότι θα ακολουθούσαν ετήσιες ή περιοδικές συναθροίσεις. Παρ’ όλα αυτά, όμως, τον όρκο στα όπλα, ο Ιερός Πόλεμος σχεδιάστηκε ως μια μη στρατιωτική επίθεση με επικεφαλής το Συμβούλιο Προπαγάνδας και Δράσης που δημιουργήθηκε από την Διάσκεψη επάνω στον τύπο του Συμβουλίου Δράσης των Βρετανικών Συνδικάτων. «Το πεζικό της Ανατολής θα ενισχύσει το ιππικό της Δύσης», όπως αναφέρθηκε τότε.
Τα ανατολικά έθνη, που ενδιέφεραν το Κογκρέσο, ήταν κυρίως η Τουρκία, η Περσία, το 1’Αφγανιστάν και η Ινδία. σε αυτά ο ρόλος που είχε η Αγγλία ήταν ο πιο σημαντικός. Η Αγγλία ήταν η πιο απεχθής. έτσι, ο βρετανικός ιμπεριαλισμός προσφέρονταν πρωτίστως στην προσοχή της συνέλευσης. Εδώ παρουσιάζονταν η συνέχεια με την τσαρική πολιτική που την βρετανική Αυτοκρατορία, τουλάχιστον μέχρι την αντι-γερμανική συμμαχία κατά τη διάρκεια της πρώτης ιμπεριαλιστικής σφαγής, που είχε κάνει μαύρο θηρίο της στην Ασία, καθώς εμπόδιζε την επέκτασή της τόσο προς τον Ινδικό Ωκεανό όσο και προς τον Ειρηνικό, εμπόδιζε επίσης την επέκταση προς την Μεσόγειο ήδη κατά την εποχή του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856) 3. Αν και, αυτό είναι το παράδοξο της Ιστορίας, η μικρή αλλά εκπαιδευμένη και τεχνολογικά ήδη πιο προηγμένη αυτοκρατορική Ιαπωνία είχε αποκλείσει οριστικά την τσαρική αυτοκρατορική κούρσα προς τον Ειρηνικό το 1905.
Αλλά οι βρετανοί, αν και εξαντλημένοι από τον πόλεμο […] Είχαν ακόμα τις πιο επικίνδυνες μυστικές υπηρεσίες στον κόσμο, των οποίων τα πλοκάμια επεκτείνονταν παντού. Ακολούθησε ένας μυστικός αγώνας για τον έλεγχο της Ινδίας και της Ανατολής, η ιστορία του οποίου αναφέρεται σε αυτό το βιβλίο. Τοποθετημένο ως επί το πλείστον στην κεντρική Ασία, στο σημείο συνάντησης τριών μεγάλων αυτοκρατοριών, βρετανικής, ρωσικής και κινεζικής, είναι ένας συνδυασμός, μια διαπλοκή μηχανορραφίας και προδοσίας, βαρβαρότητας και τρόμου και, μερικές φορές, αληθινής φάρσας.
Όπου είναι δυνατόν, θα το πω μέσα από τις περιπέτειες και τις ατυχίες εκείνων που, από όλα τα μέτωπα, πήραν μέρος σε αυτό τον πόλεμο που δεν κηρύχτηκε ποτέ. Από τις πιο απομακρυσμένες θέσεις ακρόασης, πολύ πέρα απότασύνορατηςΙνδίας, οιαγγλο–ινδοίαξιωματικοίτωνμυστικώνυπηρεσιώνπαρακολουθούσαν κάθε κίνηση των μπολσεβίκων εναντίον της Ινδίας για να την αναφέρουν στους προϊσταμένους τους στο Δελχί και στο Λονδίνο. Τα ονόματά τους έχουν ξεχάσει εδώ και καιρό, θαμμένα στα βάθη των μυστικών αρχείων της εποχής, αλλά είναι ακριβώς από τις εκθέσεις και τις αναμνήσεις τους που έχω ανακατασκευάσει μεγάλο μέρος αυτής της αφήγησης 4.
Οι πρωταγωνιστές, συχνά ξεχασμένοι στις σκονισμένες σελίδες του βιβλίου της Iστορίας, είναι μια χούφτα εγγλέζων αξιωματικών5 5, ο ινδιάνος M.N. Roy (επαγγελματίας επαναστάτης και θεωρητικός του Μαρξισμού, μεταξύ των πιο καταζητούμενων από τις βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών) και ο Ρώσος MichailBorodin, ο οποίος μοιράζονταν με τον Ρόι την ιδέα ότι η απελευθέρωση των καταπιεσμένων εργαζομένων της Ανατολής θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω μιας βίαιης εξέγερσης.
Δίπλα σε αυτούς υπάρχουν τουλάχιστον τρεις άλλοι που αξίζει να αναφερθούν, των οποίων ο στόχος συνδέθηκε όμως με τη δίψα για εξουσία και, τουλάχιστον σε μια περίπτωση, με μια σκληρότητα που μόνο ο μακρύς πόλεμος χωρίς κανόνες σε εκείνα τα μέτωπα θα μπορούσε να ικανοποιήσει.
Ο διασημότερος ήταν μακράν ο ψυχοπαθητικός στρατηγός του Λευκού Στρατού, ο Ungern-Sternberg, ο «τρελός βαρώνος», του οποίου τις τρομακτικές φρικαλεότητες, στη Μογγολία, εξακολουθούν να θυμούνται με απέχθεια ακόμη και σήμερα. 6,
Ο άλλος που δοκίμασε την τύχη του ήταν ο Ένβερ Πασάς, ένας πληθωρικός τούρκος στρατηγός, ηττημένος στον πόλεμο και στη συνέχεια εξόριστος στην κεντρική Ασία. Αφού έπαιξε ένα διπλό παιχνίδι με τον φιλοξενούμενο του Λένιν, προσπάθησε να υποδαυλίσει έναν ιερό πόλεμο εναντίον των άθεων μπολσεβίκων, κάνοντας έκκληση στις μουσουλμανικές μάζες της σοβιετικής Ασίας. Μικρότερος σε αριθμό και όπλα από τον Κόκκινο Στρατό, ο γοητευτικός τούρκος προχώρησε στο τέλος, με αδίστακτο θάρρος, στους πρόποδες του Παμίρ. Λέγεται ότι ακόμη και σήμερα μερικοί συμπατριώτες του πηγαίνουν σε ένα μυστικό προσκύνημα στον μοναχικό τάφο του ήρωά τους.
Ο τελευταίος που φιλοδοξεί σε μια αυτοκρατορία ήταν ένας νεαρός αλλά χαρισματικός πολέμαρχος με το όνομα MaZhongying, γνωστός και ως «μεγάλο άλογο». Ένας μουσουλμάνος ιδεαλιστής κάτι περισσότερο από ένας έφηβος, ο οποίος άφησε ένα ίχνος αίματος στην έρημο του Γκόμπι πριν ξεφύγει δυτικά κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού επάνω σε ένα κλεμμένο φορτηγό, που κυνηγήθηκε από τα σοβιετικά βομβαρδιστικά. 7.
Οι άλλοι ανώνυμοι πρωταγωνιστές αυτών των γεγονότων ήταν οι ιππείς του ερυθρού Στρατού, οι πολεμιστές βοσκοί και αντάρτες των βουνών και των ερήμων μεταξύ του Καυκάσου, της Ινδίας και της Κίνας, καθώς και έμποροι, ληστές, τοπικοί άρχοντες και πολέμαρχοι, όλοι παρασυρμένοι σε μια ροή γεγονότων που οδήγησαν, πολύ συχνά, σε άλλα αποτελέσματα σε σχέση με εκείνα που προβλέπονταν και επιθυμούσαν τα αντιμαχόμενα μέρη.
Στην πραγματικότητα, το πρώτο συνέδριο των λαών της Ανατολής παρέμεινε και το μοναδικό. Η καθιέρωση κανονικών διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των Κυβερνήσεων των ανατολικών χωρών και της ρωσικής άρχισε να υπερισχύει των σχέσεων μεταξύ των επαναστατικών κινημάτων των ανατολικών χωρών και του ρωσικού επαναστατικού κινήματος και οι επαναστατικές δυνατότητες θυσιάστηκαν όλο και περισσότερο στην επιθυμία των Σοβιετικών να έχουν επαφές, βάσει συνθηκών, με μη επαναστατικά κράτη.
Εκεί όπου, αντιθέτως, οι μπολσεβίκοι κατάφεραν να πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους, όπως στον Καύκασο για παράδειγμα και στις γειτονικές περιοχές, αναβίωσε μια «Μεγάλη Ρωσική» κυβερνητική στάση και συμπεριφορά που υπενθύμιζε την πολιτική της τσαρικής κυριαρχίας. Τροφοδοτημένη από τον γεωργιανό Στάλιν και τους πιστούς του, όπως ο άλλος γεωργιανός GrigorijKonstantinovičOrdzonikidze, ήταν στο επίκεντρο μιας από τις τελευταίες, απελπισμένες μάχες του Λένιν να αποτρέψει τον εκφυλισμό της Επανάστασης που είχε συνεισφέρει να πραγματοποιήσει.
Και το σχέδιο κινητοποίησης του δυτικού προλεταριάτου μετά την επανάσταση στην Ανατολή ήταν προορισμένο να αποτύχει, ακόμη κι αν σήμερα μπορεί να ειπωθεί ότι το μόνο πραγματικό μόνιμο αποτέλεσμα της ρωσικής επανάστασης και των προσπαθειών της να την εξαγάγει επιτεύχθηκε με την αφύπνιση της Ασίας, που είχε ήδη φανταστεί ο Λένιν, και την επακόλουθη απελευθέρωση της Κίνας από τη δυτική κυριαρχία και την επακόλουθη ανάπτυξή της ως μιας μεγάλης οικονομικής και εμπορικής δύναμης (καθώς και τεχνολογικής και, πιθανότατα, στρατιωτικής).
Στο καλά τεκμηριωμένο βιβλίο του Hopkirk, δεν περιλαμβάνονται συνοπτικά μόνο όλα αυτά, αλλά και οι πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές και οικονομικές ρίζες των άλλων και πιο πρόσφατων τσετσενικών και αφγανικών γεγονότων, περιπτώσεων. Ένα μακρύ ίχνος αίματος, εξαντλημένων ελπίδων, εθνο-θρησκευτικού και φυλετικού μίσους και, κυρίως, αυτοκρατορικών παιχνιδιών που σήμερα ακόμη δεν έχουν σταματήσει.
- PeterHopkirk, Avanzandonell’Oriente in fiamme, Προχωρώντας στην φλεγόμενη Ανατολή, Mimesis 2021, pp. 15-16
- Δείτε σχετικά MosheLewin, L’ultimabattagliadiLenin, Η τελευταία μάχη του Λένιν, Laterza, Bari 1969
- Σχετικά με το ιστορικό πρόβλημα της ρωσικής αποτυχίας να επεκταθεί προς τις θάλασσες και τους ωκεανούς, βλέπε: TotiCelona, LaRussiasul mare, Η Ρωσία προς την θάλασσα, Longanesi& C., Milano 1968
- Hopkirk, op. cit., p. 16
- Ο συνταγματάρχης Bailey, ο συνταγματάρχης PercyEtherton και ο SirWilfridMalleson, χαρακτήρας κάθε άλλο παρά ευχάριστος, πρόδρομος της ειδικότητας του βρώμικου παιχνιδιού, ο οποίος διαχειρίζονταν ένα τεράστιο δίκτυο κατασκόπων και μυστικών πρακτόρων στη βορειοανατολική Περσία, του οποίου η μεγαλύτερη ικανοποίηση ήταν να σφαγιάζονται μεταξύ τους μπολσεβίκοι και αφγανοί, αφήνοντας σοφά το διπλό παιχνίδι του ενός να διαρρέει προς τον άλλο (επινοώντας το, εκεί όπου ήταν απαραίτητο).
- Σχετικά με τη ζοφερή φιγούρα του, δείτε: VladimirPozner, Ilbaronesanguinario, ο αιμοδιψής βαρόνος, Adelphi, Milano 2012 και RenatoMonteleone, La saga di un “barone pazzo” tra le rovine dell’Impero Zarista–ΗΤεσσαρακοστήαρκούδα. Το έπος ενός «τρελού βαρόνου» ανάμεσα στα ερείπια της Τσαρικής Αυτοκρατορίας, Gribaudo 1995
- Hopkirk, op. cit., p. 20
Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος
