01/09/2024
Είναι από καιρό σαφές στους αυτόχθονες πληθυσμούς της Λατινικής Αμερικής ότι η ανάπτυξη σημαίνει την εξαφάνισή τους. Γι’ αυτό οργανώνουν την αντίστασή τους με πολλούς διαφορετικούς τρόπους.
Τα ερείπια του δυτικού κόσμου, που πολλοί προσποιούνται ότι δεν βλέπουν, μας λένε ότι έχουμε πολλά να μάθουμε από αυτή την αντίσταση, ότι πρέπει πρώτα απ’ όλα να κάνουμε άσκηση στο να ακούμε, πως το σωστό ερώτημα δεν είναι πού πηγαίνει η λατινική Αμερική αλλά εμείς πού πάμε.
Αυτό το κείμενο προετοιμάστηκε για τη συνάντηση “Dove sta andando il subcontinente latinoamericano?”, »Που πηγαίνει η λατινοαμερικανική ήπειρος;΄΄, που προωθήθηκε κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ «La Rossa» στο Perignano di Lari (Πίζα) στις 15 Αυγούστου 2024, γράφει ο Aldo Zanchetta
Παρουσίαση
Ομολογώ μια δυσφορία, μια ταραχή όταν αντιμετωπίζω το λήμμα αυτής της συζήτησης: ο δυτικός άνθρωπος, πιλότος του κόσμου, που αναρωτιέται για το πού πάνε οι άλλοι κόσμοι. Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες σημερινούς ιθαγενείς στοχαστές, ο Ailton Krenak, του λαού Krenak που ζει στην βραζιλιάνικη Αμαζονία, σε ένα μικρό του βιβλίο, το οποίο εκδόθηκε και στην Ιταλία, με τον σημαντικό τίτλο Ιδέες για να αναβληθεί το τέλος του κόσμου Idee per rimandare la fine del mondo1, γράφει:
Οι αυτόχθονες αντιστέκονται εδώ και πεντακόσια χρόνια, αυτό που με ανησυχεί είναι οι λευκοί, πώς θα γλιτώσουν από όλα αυτά; (την κατάρρευση σε εξέλιξη)…. Και λίγο παρακάτω προσθέτει: Η ανθρωπότητα αποσπάται τόσο απόλυτα από αυτόν τον οργανισμό που είναι η γη.
Οι μόνοι πυρήνες που εξακολουθούν να πιστεύουν ότι πρέπει να προσκολληθούν σε αυτή τη γη είναι εκείνοι που έχουν μισολησμονηθεί στις άκρες, τα περιθώρια του πλανήτη, στις όχθες των ποταμών, στην άκρη των ωκεανών, στην Αφρική, την Ασία ή τη Λατινική Αμερική. Είναι caiçaras, ίντιος, quilombolas, αβορίγινες – μια υπο-ανθρωπότητα….
Έρχομαι στο θέμα. Μου ζητήθηκε να μιλήσω για τον αυτόχθονα λατινοαμερικανικό κόσμο τον οποίο θα αποκαλώ αμερίντιο, διότι από λατινικό, στη λιγότερο μολυσμένη σκέψη των ιθαγενών, υπάρχει λίγο και αντίθετα, μετά από αιώνες σιωπής ανακτά και πάλι την κατοχή της αρχικής του σκέψης, δεδομένης της πνευματικής και ηθικής κρίσης που μαίνεται στον «δυτικό» και τον «δυτικοποιημένο» κόσμο, δηλαδή στον βιομηχανοποιημένο (θα μπορούσα να πω καπιταλιστικό αλλά προτιμώ να αναφερθώ σε αυτή την πτυχή).
Μια σύνθετη συζήτηση που ετοιμάζομαι να κάνω με αυτές τις σημειώσεις, τις οποίες σας ζητώ να θεωρήσετε τέτοιες, βασισμένες σε μια άμεση εμπειρία αυτού του κόσμου. Aυτή χρονολογείται από τη δεκαετία του 1980 του περασμένου αιώνα και ειδικότερα την περίοδο 1996-2009, κατά την οποία ακολούθησα από κοντά τα γεγονότα ορισμένων αμερινδικών πραγματικότητων, ιδιαίτερα αυτό της ζαπατιστικής εξέγερσης στο Μεξικό αλλά και εκείνο των κοινωνικών αγώνων των κινημάτων των ιθαγενών των Άνδεων και, σε μικρότερο βαθμό, των βραζιλιάνικων αμαζονικών, προεδρεύοντας και πολλές από τις υποηπειρωτικές συνόδους κορυφής τους (cumbres).
Θα χρησιμοποιήσω τον πληθυντικό «ιθαγενείς κόσμοι» (βλ. σημείωση 1 στο κάτω μέρος) διότι, παρά την πολυαιώνια εξόντωση, υπάρχουν ακόμα μερικές εκατοντάδες εθνοτικές ομάδες, με τις δικές τους γλώσσες και έθιμα.
Μόνο στο Μεξικό υπάρχουν περίπου πενήντα, αν και ορισμένες πλέον αριθμούν μερικές δεκάδες άτομα, άλλες, αντίστροφα, διευρύνονται σε αριθμό. Και είναι περίπου σαράντα από αυτές στο Περού και ούτω καθεξής.
Ο βαθμός διατήρησης του αρχικού πολιτισμού από την καθεμία από ετούτες ποικίλλει ανάλογα με τη συγκεκριμένη κατάσταση και τα ιστορικά γεγονότα. Οι επίσημες στατιστικές (Ηνωμένα Έθνη) κάνουν λόγο για 450 εκατομμύρια αυτόχθονες που είναι παρόντες σήμερα, δηλαδή περίπου το 6 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού.
Για τη Λατινική Αμερική μιλάμε για 40 εκατομμύρια ανθρώπους, δηλαδή το 10 τοις εκατό του συνολικού πληθυσμού της υποηπείρου. Άλλα στατιστικά στοιχεία κάνουν λόγο για 15-20 τοις εκατό γι’ αυτή τη χώρα. Κάθε χρόνο τα Ηνωμένα Έθνη γιορτάζουν την παγκόσμια Ημέρα των αυτόχθονων λαών, φέτος αφιερωμένη στους «ιθαγενείς πληθυσμούς σε εθελοντική απομόνωση και σε πρώτη επαφή».
Πρόκειται για περίπου διακόσιες ομάδες που ζουν σε απομόνωση με βάση τη συλλογή και το κυνήγι σε απομακρυσμένα δάση πλούσια σε φυσικούς πόρους (Βολιβία, Βραζιλία, Κολομβία, Εκουαδόρ, Ινδία, Ινδονησία, Παπούα Νουέβα Γουινέα, Περού και Βενεζουέλα). Η απομόνωση είναι μια επιλογή που αντιστοιχεί σε μια στρατηγική διατήρησης της αυτονομίας, της γλώσσας και του τρόπου ζωής των.
Στην αρχή πάλευα να καταλάβω το αληθινό νόημα των εμπειριών που είχα γιατί τις διάβαζα με τα πολιτισμικά εργαλεία του «λευκού ανθρώπου», τεχνικά και πολιτισμικά πιο «προηγμένου» σε σχέση με αυτούς, σε μια τροχιά που θα ακολουθούσαν και αυτοί ώστε να γίνουν «πολιτισμένοι».
Κινούμουν με καλές «ανθρωπιστικές» προθέσεις επάνω στις οποίες με τον καιρό θα άλλαζα γνώμη βάζοντας τον εαυτό μου σε θέση ακρόασης, όπως πρότεινε ο Carlos Montemayor. Αυτός ο μεγάλος λατινοαμερικανός στοχαστής (αυτός ναι λατίνος και αμερικανός) θαυμαστής των αυτόχθονων πληθυσμών, που είχα την τύχη να γνωρίσω και να συναναστραφώ πριν από τον πρόωρο θάνατό του 2, στο βιβλίο του Los pueblos indios de México hoy, Οι ινδιάνοι λαοί στο Μεξικό σήμερα, έγραψε (πηγαίνω από μνήμης): «Οι αυτόχθονες λαοί φιμώθηκαν για αιώνες. Σήμερα μιλούν. Ας τους ακούσουμε”.
Η παγίδα της ανάπτυξης
Η μεγάλη παγίδα, στην οποία, ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1950, έπεσαν σε μεγάλο βαθμό οι ίδιοι οι αυτόχθονες κόσμοι – καθώς και η προοδευτική καθολική εκκλησία του Παύλου VI που εξέδωσε μια πολύ γνωστή εγκύκλιο, την Populorum Progressio – αγιάζοντας αυτή τη «δυτική πίστη» (Rist)3, υπήρξε αυτή της ανάπτυξης.
Σήμερα έχουμε να κάνουμε με τις αποτυχημένες υποσχέσεις αυτής της «πίστης». Έχει γίνει πλέον σαφές στους αυτόχθονες πληθυσμούς πως ανάπτυξη σημαίνει την εξαφάνισή τους, οπότε οργανώνουν τη δική τους αντίσταση.
Παραθέτω παρακάτω, για όσους θέλουν να αναλογιστούν περισσότερο αυτήν την παγίδα, ένα απόσπασμα από την ομιλία με την οποία ο Χάρι Τρούμαν, γιορτάζοντας την επανεκλογή του ως πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών το 1949, εξαπέλυε αυτή την «πίστη» επιτυχίας που υπάρχει ακόμα και σήμερα μέσα στο ασυνείδητο σχεδόν όλων μας (σημ. 2).
Στην πραγματικότητα, η κουβέντα για την αναβίωση των αυτόχθονων πολιτισμών είναι πιο περίπλοκη, αλλά σε μια εικοσάλεπτη συνομιλία είναι απαραίτητο να απλοποιηθεί η διήγηση σε ορισμένα κύρια γεγονότα.
Ξεκίνησε πριν από περίπου έναν αιώνα και επιταχύνθηκε με αφορμή τους εορτασμούς που διοργανώθηκαν για την 500η επέτειο αυτής που αποκαλείται «ανακάλυψη» της Αμερικής από τον Κριστόμπαλ Κολόν-Cristobal Colon.
Η ιστορική έρευνα πράγματι μάς λέει σήμερα ότι ήδη από την αρχαιότητα οι άνθρωποι έπλεαν από την Ευρώπη σε αυτές τις γαίες και επέστρεφαν, όπως αποδεικνύεται από ορισμένες ρωμαϊκές τοιχογραφίες που εμφανίστηκαν στην Πομπηία, οι οποίες απεικονίζουν φορτωμένα τραπέζια με τροπικά φρούτα όπως ανανάδες ενώ σε αυτόχθονες παραστάσεις προηγούμενες του 1492 βλέπουμε γενειοφόρους λευκούς άνδρες (οι ιθαγενείς αμερίντιοι δεν έχουν γένια) με κράνος και πανοπλία.4
Η αριστερά και η Λατινική Αμερική
Έχοντας να παραμείνω εντός χρόνου, κάνω ένα απαραίτητο άλμα, ωστόσο, για όσους από εμάς είμαστε παρόντες στην «κόκκινη γιορτή». Η λατινική Αμερική έχει μια σημαντική θέση στο φαντασιακό και την παρουσία της ευρωπαϊκής «αριστεράς» (αριστερά με την ευρεία έννοια) τα τελευταία πενήντα χρόνια, της «λατινικής» ειδικότερα (Ισπανία, Ιταλία, Γαλλία, Πορτογαλία), αλλά και βελγικής και γερμανικής, λόγω της ελπίδας που είχε η λιγότερο κομματική βάση της να δει εκεί να επιτυγχάνονται εκείνες τις κοινωνικές κατακτήσεις που δεν είχαμε καταφέρει να επιτύχουμε εδώ.
Σήμερα αυτό το ενδιαφέρον είναι πολύ λιγότερο ζωηρό, με ορισμένες εξαιρέσεις, αφενός λόγω των απογοητεύσεων που βιώθηκαν και αφετέρου λόγω των γενετικών μεταλλάξεων των δυτικών αριστερών [δυνάμεων]. Η τρέχουσα αριστερή σκέψη είναι πολιτιστικά πολύ αδύναμη για να υπερβεί το σκεπτικό ενός απλού εξισωτικού ανθρωπισμού που κυριαρχεί σήμερα στα μυαλά. Όλοι ίδιοι, ίσοι, αλλά ίδιοι με εμάς.
Ο Ailton στο ίδιο κείμενο λέει: Δεν είμαστε απολύτως ίδιοι, και είναι υπέροχο να γνωρίζουμε ότι ο καθένας από εμάς που βρίσκεται εδώ είναι διαφορετικός από τον άλλον, όπως οι αστερισμοί. Το ότι μπορούμε να μοιραστούμε αυτόν τον χώρο, ότι ταξιδεύουμε μαζί δεν σημαίνει ότι είμαστε πανομοιότυποι.
Αντίθετα, σημαίνει ότι είμαστε σε θέση να ελκύουμε ο ένας τον άλλον μέσα από τις διαφορές μας, οι οποίες θα πρέπει να καθοδηγούν το σενάριο της ζωής μας. Έχοντας διαφορετικότητα, όχι αυτή μιας ανθρωπότητας με το ίδιο πρωτόκολλο. Γιατί μέχρι τώρα αυτός ήταν μόνο ένας τρόπος να ομογενοποιηθoούμε και να μας αφαιρεθεί η χαρά να είμαστε ζωντανοί.
Σε ένα βιβλίο που επιμελούμαι και θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες (Ελπίδα κοινωνική δύναμη) αναφέρω μια συνομιλία μεταξύ του μεξικανού στοχαστή Gustavo Esteva – στην πραγματικότητα ηθικού συγγραφέα του βιβλίου του οποίου ο θάνατος πριν από δύο χρόνια άνοιξε ένα αγεφύρωτο κενό στις κοινωνικο-πολιτιστικές μου αναφορές για τη λατινική Αμερική – και του λιθουανού Teodor Shanin, στον οποίο αυτός αναγνωρίζει το βασικό λάθος της αριστεράς: να επιδιώκει την ανάπτυξη και όχι την κοινωνική δικαιοσύνη, θέμα για το οποίο θα πρέπει να στοχαστούμε, να ασκήσουμε προβληματισμό, ο οποίος αντίθετα λείπει.
ΠΩΣ ΝΑ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΕΙΣ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Συμμετέχοντας στην καμπάνια Ξεκινώντας από την ελπίδα και όχι από το φόβο Partire dalla speranza e non dalla paura είναι δυνατό να κάνετε κράτηση άμεσα με σκόντο 25% (15 αντί 19,50 ευρώ, στο οποίο προστίθενται τυχόν έξοδα αποστολής) ενός αντίτυπου του Speranza forza sociale (εκδ. Mutus Liber): το βιβλίο θα κυκλοφορήσει σε λίγες εβδομάδες και αρχικά επιμελήθηκε ο Gustavo Esteva, μεγάλος φίλος του Ivan Illich και της Comune, αναθέτοντας την ανάπτυξη ορισμένων θεμάτων σε άλλους.
Ο Esteva πέθανε πριν ολοκληρώσει το κεφάλαιό του: το βιβλίο συλλέγει – εκτός από τα κεφάλαια του Elías González Gómez (Το ξύπνημα της ελπίδας σύμφωνα με τον Ivan Illich–ll risveglio della speranza secondo Ivan Illich) και της Ana Cecilia Dinerstein (Η τέχνη της οργάνωσης της ελπίδας–L’arte di organizzare la speranza) – μια γόνιμη ανταλλαγή email μεταξύ του Esteva και του Aldo Zanchetta σε αυτά τα θέματα, ενσωματωμένα με συγκεκριμένα γραπτά του Esteva (αν ενδιαφέρεστε να κάνετε κράτηση για ένα αντίγραφο του βιβλίου με έκπτωση 16%, γράψτε το όταν στείλετε μερικές γραμμές για να συμμετάσχετε σε αυτήν την καμπάνια questa campagna).
Για να απαντήσω λοιπόν στο ερώτημα «πού πηγαίνει η Λατινική Αμερική και ειδικότερα το αμεριντικό τμήμα της», στρέφομαι σε αυτό που μου δίδαξε ένας άλλος φίλος λατινοαμερικάνος, ο μεξικανός επίσκοπος Samuel Ruiz (1924-2011), μεγάλος αξιέπαινος του γηγενούς κόσμου μάγια της Τσιάπας και σημαντικός μεσολαβητής στη σύγκρουση μεταξύ των μεξικανικών κυβερνήσεων και των «ζαπατίστας» (προτερήματα που δεν θα τον κάνουν ποτέ άγιο ή έστω έναν ευλογημένο της εκκλησίας).
Αναφέρομαι σε δύο σκέψεις του τις οποίες συνοψίζω ως εξής: «Αν η ανάλυσή σας για την κοινωνική και πολιτική κατάσταση του κόσμου είναι δύο ετών, πετάξτε την. Δεν χρειάζεται πλέον!» (αυτό πριν από είκοσι χρόνια, σήμερα πιστεύω ότι θα συντόμευε αυτή τη διάρκεια σε μερικούς μήνες).
«Στις αναλύσεις σας, μην σταματάτε στα μεμονωμένα γεγονότα, αλλά εξετάστε τα λεπτομερώς, ξεψαχνίστε τα μέσα στις υποκείμενες διαδικασίες στις οποίες συμβαίνουν…». Κοιτάζοντας τις διαδικασίες και το μακρινό μέλλον του ιθαγενούς κόσμου, μακριά από το να βλέπει το τέλος του, αυτός προέβλεψε την αργή και μακρά επανεμφάνιση και επιβεβαίωσή του μέσα στην πραγματικότητα του λατινοαμερικανικού κόσμου.
Αυτός είναι ένας προβληματισμός που πρέπει να διαβαστεί επίσης υπό το φως της ταραχώδους συστροφής στον εαυτό του του δυτικού πολιτισμού που παλεύει με μια αποτυχημένη παγκοσμιοποίηση και το όνειρό του για τον κυβερνοχώρο, e il suo sogno del cyber.
Η πρόταση που δόθηκε πριν από περίπου δεκαπέντε χρόνια από έναν λευκό νεοζηλανδό στοχαστή, τον Scott Eastham, στο δοκίμιό του Visioni del mondo in collisione. La sfida dell’ingegneria genetica-Συγκρουόμενες κοσμοθεωρίες. Η πρόκληση της γενετικής μηχανικής, είναι κατάλληλη αλλά μέχρι σήμερα αγνοείται:
Ίσως, προτού αφήσουμε τη σύγχρονη επιστήμη να έχει τον τελευταίο λόγο για την εξέλιξη του homo sapiens, πρέπει, έχουμε ανάγκη να ακούσουμε άλλους πολιτισμούς και να πειραματιστούμε με μερικούς από τους άλλους τρόπους να είμαστε άνθρωποι, ανθρώπινα όντα….
Παραθέτω επίσης τον ισπανό φιλόσοφο Jorge Riechmann που θέτει το ερώτημα στον τίτλο ενός βιβλίου του: Έχει το smartphone νικήσει το οικολογικό κίνημα; Lo smartphone ha sconfitto il movimento ecologista? και στο κείμενο μεταξύ άλλων γράφει:
Ο αρχαίος ασιάτης σαμάνος ή η αιγύπτια υφάντρια (από σαράντα χιλιάδες χρόνια πριν) ανήκουν στη φυλή μου: αλλά ένας μελλοντικός «βιονικός άνθρωπος», προικισμένος με εξωανθρώπινες ικανότητες, πιθανότατα δεν θα ανήκει σε αυτήν. Θέλουμε πραγματικά να σπάσουμε αυτή την ενότητα της «μεγάλης ανθρώπινης οικογένειας» που διατηρήθηκε εδώ και πάνω από 100.000 χρόνια;
Ένας διάλογος μεταξύ δύο κυρίων, αφεντικών του κόσμου σήμερα
Ξεκινώ με ένα άλλο άλμα για να τελειώσω, αφηγούμενος έναν διάλογο που έλαβε χώρα πέρυσι κατά τη διάρκεια μιας υψηλού επιπέδου πολιτικής συνάντησης στο Ντουμπάι, με επίκεντρο το σχέδιο μιας παγκόσμιας κυβέρνησης του πλανήτη Γη που προβλέπεται για το 2071 (ξέρατε τίποτα γι’ αυτό;), μεταξύ του Klaus Schwab, του patron (αλλά πρόσφατα παραιτημένου) της ετήσιας συνάντησης των πλουσιότερων ανθρώπων του πλανήτη και των πολιτικών τους υπαλλήλων στο Νταβός, και του Elon Musk, του πρόσφατου χαμένου της πρώτης θέσης στην κατάταξη των πλουσιότερων ανθρώπων στον κόσμο, patron της πολυεθνικής Neuronlink («σύνδεση των νευρώνων») που, μέσα στη σιωπηλή αμηχανία των παγκόσμιων αρχών, φαίνεται να εμφυτεύει τσιπ στον εγκέφαλο ορισμένων εθελοντών για να τους δώσει υπεράνθρωπες νοημοσύνες χάρη στην Τεχνητή Νοημοσύνη.
Στην ανακεφαλαίωση του Schwab για την ενότητα και την τυποποίηση του κόσμου απέναντι στους πολλούς ιστορικούς κινδύνους που αντιμετωπίζουμε, ο Musk απάντησε: Νομίζω ότι πρέπει να είμαστε λίγο προσεκτικοί σχετικά με το να είμαστε υπερβολικά ένας μόνος πολιτισμός, γιατί αν είμαστε πάρα πολύ ένας μοναδικός πολιτισμός, τότε ολόκληρο το σπίτι θα μπορούσε να καταρρεύσει. […] Φαίνεται λίγο περίεργο, αλλά θέλουμε να έχουμε μια ορισμένη πολιτισμική ποικιλομορφία, διαφορετικότητα, έτσι ώστε αν κάτι πάει στραβά σε κάποιο μέρος του πολιτισμού, το όλο πράγμα να μην καταρρεύσει και η ανθρωπότητα να συνεχίσει να προχωρά…
Και η αμφιβολία είναι έντονη στο μυαλό των μεγάλων τεχνοφιλανθρώπων που δίνουν το βήμα στον κόσμο (Zuckerman, Musk, Besos κ.ο.κ.) αν κατασκευάζουν πανάκριβα καταφύγια κήπους από οπλισμένο σκυρόδεμα με κήπους και καλλιέργειες επιβίωσης.
Εάν ο Άιλτον και οι αυτόχθονες φίλοι του έχουν κάποιες καλές ιδέες για την αναβολή του τέλους του κόσμου, ίσως είναι συνετό να τους ακούσουμε και να θέσουμε σοβαρά την ερώτηση: πού πάμε εμείς;
Σημειώσεις
1 Ο ακριβής τίτλος είναι: Idee per rimandare la fine del mondo. L’identità esemplare di un piccolo popolo per il futuro delle società umane–Ιδέες για να αναβάλουμε του τέλους του κόσμου. Η παραδειγματική ταυτότητα ενός μικρού λαού για το μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών. Στην πραγματικότητα ο Ailton δεν γράφει βιβλία αλλά κατά καιρούς δέχεται να του πάρουν συνεντεύξεις ή να κάνει συνέδρια (ακόμα και εκτός χώρας) και φτιάχνονται μικρά βιβλία από τις ηχογραφήσεις αυτών.
2 (1947/2010).
3 G. Rist, Lo sviluppo. Storia di una credenza occidentale-Η ανάπτυξη. Ιστορία μιας δυτικής πίστης, Bollati e Boringhieri, 1997.
4 Οι λάτρεις των μεγάλων ιστορικών μυστηρίων σίγουρα γνωρίζουν τον παγκόσμιο χάρτη του ναυάρχου του οθωμανικού ναυτικού Piri Reis που σχεδιάστηκε το 1513 με τον Ατλαντικό Ωκεανό και τις παρακείμενες ακτές λεπτομερώς.
Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος Comune-info
