Βασίλης Τσιάντος, Καθηγητής ΔΙΠΑΕ
Πρόεδρος Παραρτήματος Καβάλας Ε.Μ.Ε
(Ομιλία κατά την βράβευση των διακριθέντων μαθητών στους διαγωνισμούς της Ε.Μ.Ε «Θαλής, «Αρχιμήδης» και «Πυθαγόρας», Τετάρτη 15 Σεπτεμβρίου 2021)
Η πατρίδα μας, όπως και όλος ο κόσμος, βρίσκεται πλέον σε ένα μεγάλο σταυροδρόμι. Οι παλιές, αλλά και οι νέες, προκλήσεις είναι πολλές. Ο κορονοϊός, η κλιματική αλλαγή, η μόλυνση του περιβάλλοντος, η απαξίωση του ανθρώπου σε πολλές περιοχές της γης, η απαξίωση της ζωής (είδαμε πρόσφατα στην χώρα μας μερικές αποτρόπαιες γυναικοκτονίες, αλλά και γενικότερα δολοφονίες), η ψυχική και ψυχολογική κατάπτωση μεγάλου μέρους του πληθυσμού, η εξουσιομανία που καθοδηγείται από ένα υπέρμετρο εγωισμό, και τέλος οι παράλογες αποφάσεις και γενικά η έλλειψη λογικής, δημιουργούν μία εκρηκτική ατμόσφαιρα. Πολλοί έχουν παραδεχθεί ότι η χώρα μας βρίσκεται σε μία συνεχή νευρικότητα (δεν πέρασε ούτε μία ώρα για να επιβεβαιωθούμε, διότι διαβάσαμε στον ηλεκτρονικό τύπο, https://www.proininews.gr/kaygas-metaxy-odigon-sto-kentro-tis-polis/, ότι δύο συμπολίτες μας διαπληκτίσθηκαν άσχημα για μία θέση πάρκινγκ, δίπλα στο κτίριο της αστυνομίας!). Γιατί; Αυτό δεν θα το εξετάσουμε σήμερα, θα το πάρουμε σαν δεδομένο. Αυτό που θα αναρωτηθούμε είναι αν υπάρχει τρόπος διαφυγής. Υπάρχει/ουν τρόπος/οι για να βρούμε την ψυχική γαλήνη και ηρεμία μας; Ναι, υπάρχει/ουν. Ποιος/οί είναι αυτός/οί; Ένας δρόμος είναι μέσα από την μουσική, την γυμναστική, την μάθηση, την αρετή. Σήμερα δεν θα μιλήσω για την γυμναστική και την αρετή, αλλά θα αναφερθώ επιγραμματικά στην μουσική και τα μαθηματικά. Για την σχέση αυτή το μυαλό μας πηγαίνει σίγουρα στον Πυθαγόρα.
Μουσική και ψυχοθεραπεία
Ο Πυθαγόρας, κατά τον Ιάμβλιχο, «θεωρούσε ότι η μουσική συντελούσε πολύ στην υγεία, αν κανείς την χρησιμοποιεί σύμφωνα με τους τρόπους που αρμόζει. Συνήθιζε να κάνει χρήση αυτού του καθαρμού όχι κατά τρόπο πάρεργο. Αυτό το ονόμαζε «γιατρειά δια της μουσικής». Έκανε χρήση της μελωδίας αυτής (της θεραπευτικής) κατά την άνοιξη. Τοποθετούσε, λοιπόν στο μέσο ένα λυράρη και κυκλικά κάθονταν, όσοι μπορούσαν να τραγουδούν και έτσι, ενώ εκείνος έκρουε την λύρα, τραγουδούσαν μαζί μερικούς παιάνες, με τους οποίους θεωρούσαν ότι ευφραίνονταν (τέρπονταν) και ότι γίνονταν μελωδικοί και ρυθμικοί. Χρησιμοποιούσαν, όμως, αυτοί και κατά τον υπόλοιπο χρόνο τη μουσική σαν είδος γιατρικού» (Iamblichus & Clark, 1989, 110).
(Υπάρχει σχέση μεταξύ μουσικής και ψυχικής υγείας; Και αν ναι, ποιά είναι η σχέση μουσικής και θεραπείας της ψυχής;)
Ο Πάρτζετερ, ένας Άγγλος ψυχίατρος του δέκατου όγδοου αιώνα, φαίνεται ότι ήταν ο επόμενος που χρησιμοποίησε τη μουσική σε επιστημονική θεραπευτική βάση γράφουν οι Μίτσελ και Ζάνκερ το 1948 (Mitchell & Zanker, 1948). Πιο συγκεκριμένα αναφέρουν ότι «μελετούσε συστηματικά τα αποτελέσματά του σε περιπτώσεις μανίας και τόνιζε ότι απαιτείται σημαντική γνώση της μουσικής για την επιλογή αυτών των συνθέσεων και οργάνων και της διάταξης των οργάνων. Το τελευταίο πρέπει να ρυθμίζεται από τα συναισθήματα του ασθενούς, τα οποία μπορούν εύκολα να διαπιστωθούν με προσεκτική παρατήρηση των διαμορφώσεων και του ύφους της σύνθεσης. Σε αυτό ο Πάρτζετερ παρακολουθεί και επεξεργάζεται στενά την παράκληση του Πυθαγόρα για μια συγκεκριμένη μουσική θεραπεία» καταλήγουν οι Μίτσελ και Ζάνκερ (Mitchell & Zanker, 1948).
(Ας πάμε τώρα να δούμε τι γίνεται στην σύγχρονη εποχή – γίνεται χρήση της μουσικής για θεραπευτικούς σκοπούς;)
Μία ερευνητική ομάδα από το Καζακστάν, που αποτελείται από μουσικούς και παιδαγωγούς, σε επιστημονικό της άρθρο με τίτλο «Psychotherapeutic Function of the Kazakh Traditional Music» γράφει ότι «βρίσκουμε πληροφορίες για τις ψυχοθεραπευτικές λειτουργίες της μουσικής στα έργα αρχαίων στοχαστών όπως ο Πυθαγόρας, ο Πλάτωνας (1971), ο Αριστοτέλης (1976) και ο Πλούταρχος» (Shakerimova, Z.S. et al., 2016). Γράφουν οι συγγραφείς ότι «αυτό το άρθρο εξετάζει τις ψυχοθεραπευτικές παραμέτρους της παραδοσιακής μουσικής του Καζακστάν, τις καλύτερες πρακτικές που επιτεύχθηκαν στην πρακτική ψυχολογία. Από τη μία πλευρά, μας επιτρέπει να δούμε τα μουσικά χαρακτηριστικά υπό ένα νέο πρίσμα, και από την άλλη πλευρά να προσδιορίσουμε την εθνική ψυχολογία του Καζακστάν. Ένα σημαντικό βήμα στη μελέτη της ψυχοθεραπευτικής φύσης της παραδοσιακής μουσικής του Καζακστάν ήταν η ανάλυση των συγκριτικών τελετουργικών πράξεων των σαμάνων. Θεωρήσαμε τις δραστηριότητες των ακίν και των σαμάνων ως μια δημιουργική κατανόηση του κόσμου, η οποία καταγράφει και αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, καθώς και ως μία δημιουργική αρχή, αναπτύσσοντας και αντανακλώντας την ποικιλία του πολιτισμού και την πραγματικότητα που μεσολαβεί από αυτόν[1]. Διαπιστώθηκε ότι η μουσική χαλάρωση δεν είχε μόνο συναισθηματικό, αλλά είχε και διανοητικό χαρακτήρα. Εκτός από τις αισθητικές ανάγκες, η τελετουργική σαμανική μουσική εξασφάλισε μια αίσθηση γαλήνης, βοήθησε να αντιμετωπιστεί ο πόνος και ανέβηκε πάνω από το επίπεδο της καθημερινής ζωής στις υψηλότερες σφαίρες» (Shakerimova, Z.S. et al., 2016).
Δεν είναι πολύ εντυπωσιακό ότι οι αγαπητοί συνάδελφοι από το Καζακστάν διερεύνησαν, έστω και θεωρητικά, την επίδραση της παραδοσιακής μουσικής των Καζάκων στην ψυχική και συναισθηματική υγεία ενός ανθρώπου;
Για να πάμε τώρα και στην χώρα μας. Έχουν γίνει αντίστοιχες προσπάθειες;
Στο ΤΕΙ Κρήτης το 2017 μία ομάδα τριών φοιτητών/τριών εκπόνησαν πτυχιακή εργασία στο τμήμα Νοσηλευτικής με τίτλο «Η μουσικοθεραπεία ως μη φαρμακευτική θεραπευτική παρέμβαση στη διαχείριση του άμεσου μετεγχειρητικού πόνου στην ανάνηψη». Ο κύριος σκοπός της έρευνας ήταν να εξετασθεί εάν και κατά πόσο υπάρχει θεραπευτική επίδραση της μουσικοθεραπείας στον άμεσο μετεγχειρητικό πόνο και να διερευνηθεί κατά πόσο το άκουσμα μουσικής επηρεάζει τα ζωτικά σημεία του ασθενούς άμεσα μετεγχειρητικά (Κουρλετάκη Ειρήνη et al., 2018). Τα αποτελέσματα στην έρευνα αυτή, «πριν» και «μετά» την μουσικοθεραπεία, απέδειξαν ότι η % μεταβολή του μετεγχειρητικού πόνου μεταξύ της τελικής (3ης) και αρχικής μέτρησης μειώνεται κατά 3,99% στην ομάδα χωρίς μουσικοθεραπεία και κατά 18,18% αντίστοιχα στην ομάδα με την μουσικοθεραπεία (Κουρλετάκη Ειρήνη et al., 2018). Στην πτυχιακή εργασία αυτή μνημονεύεται και η Παγκόσμια Ομοσπονδία Μουσικοθεραπείας.
Τι είναι η Παγκόσμια Ομοσπονδία Μουσικοθεραπείας;
Η Παγκόσμια Ομοσπονδία Μουσικοθεραπείας (World Federation of Music Therapy, WFMT) είναι ένας διεθνής μη κερδοσκοπικός οργανισμός που συγκεντρώνει ενώσεις μουσικοθεραπείας και άτομα που ενδιαφέρονται για την ανάπτυξη και προώθηση της μουσικοθεραπείας σε παγκόσμιο επίπεδο μέσω της ανταλλαγής πληροφοριών, της συνεργασίας μεταξύ επαγγελματιών και δράσεων. Ιδρύθηκε το 1985 στη Γένοβα της Ιταλίας και είναι ο μόνος παγκόσμιος επαγγελματικός οργανισμός που εκπροσωπεί τη μουσικοθεραπεία σε πολλές περιοχές του κόσμου. Τα μέλη της Ομοσπονδίας είναι οργανισμοί μουσικοθεραπείας, προγράμματα κατάρτισης, πιστοποιημένοι μουσικοθεραπευτές, φοιτητές μουσικοθεραπείας και άτομα που σχετίζονται με τη μουσικοθεραπεία (“World Federation of Music Therapy,” n.d.). Η Παγκόσμια Ομοσπονδία Μουσικοθεραπείας γράφει στην σελίδα της στο διαδίκτυο (“World Federation of Music Therapy,” n.d.) ότι «η μουσικοθεραπεία είναι η επαγγελματική χρήση της μουσικής και των στοιχείων της ως παρέμβαση σε ιατρικά, εκπαιδευτικά και καθημερινά περιβάλλοντα με άτομα, ομάδες, οικογένειες ή κοινότητες που επιδιώκουν να βελτιστοποιήσουν την ποιότητα της ζωής τους και να βελτιώσουν τη σωματική, κοινωνική, επικοινωνιακή, συναισθηματική, πνευματική και πνευματική υγεία και ευημερία. Η έρευνα, η πρακτική, η εκπαίδευση και η κλινική κατάρτιση στη μουσική θεραπεία βασίζονται σε επαγγελματικά πρότυπα σύμφωνα με τα πολιτισμικά, κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια (WFMT, 2011)».
Να κλείσω το θέμα αυτό αναφέροντας τον 37χρονο Δημήτρη Κύρτσο από την Βέροια, ο οποίος έπαιξε μπουζούκι κατά την διάρκεια της επέμβασης αφαίρεσης όγκου από τον εγκέφαλό του (έπαιξε δεξιοτεχνικά το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι»)!
Πυθαγόρας και Μαθηματικά
Ο Διογένης Λαέρτιος γράφει ότι ο Πυθαγόρας τελειοποίησε την γεωμετρία και μάλιστα περισσότερο από όλα ασχολήθηκε με την αριθμητική πλευρά της. Επιπλέον, βρήκε και τα μουσικά διαστήματα πάνω σε ένα μονόχορδο (Diogenes Laertius & Mensch, 2018). Κατά τον Απολλόδωρο τον λογιστικό προσέφερε μία θυσία εκατό βοδιών όταν ανακάλυψε ότι το τετράγωνο της υποτείνουσας ορθογωνίου τριγώνου ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των δύο άλλων καθέτων πλευρών. Υπάρχει μάλιστα, όπως καταγράφει ο Διογένης Λαέρτιος, και σχετικό επίγραμμα. Ο Αλέξανδρος ο Πολυίστωρ (έζησε περίπου το 70 π.Χ) στο έργο του «Φιλοσόφων Διαδοχαί» γράφει ότι ο Πυθαγόρας θεωρούσε ότι η μονάδα ήταν η αρχή όλων των όντων. Από την μονάδα γίνεται η αόριστος δυάδα, με την εκδήλωση της μονάδας και σαν ύλη. Από την μονάδα και την αόριστη δυάδα γίνονται οι αριθμοί. Από τους αριθμούς γίνονται τα σημεία και από τα σημεία οι γραμμές. Από τις γραμμές γίνονται τα επίπεδα σχήματα, από τα οποία προέρχονται τα στερεά σχήματα και από αυτά τα αισθητά σώματα. Τα στοιχεία των αισθητών σωμάτων είναι τέσσερα, το πυρ (φωτιά), το ύδωρ, ο αέρας και η γη. Τα στοιχεία αυτά μεταβάλλονται και δια της αλοιώσεως αυτών γίνεται ο κόσμος, ο οποίος είναι έμψυχος, νοερός (νοητικός), σφαιροειδής, περιέχων στην μέση την γη, η οποία είναι επίσης σφαιρική και κατοικείται γύρω-γύρω (Diogenes Laertius & Mensch, 2018). Ο Πυθαγόρας υποστήριζε ότι από όλες τις μορφές η ωραιότερη είναι η σφαίρα μεταξύ των στερεών και ο κύκλος μεταξύ των επιπέδων.
Πυθαγόρας και Μαθηματικά (Ορισμοί)
Ο Διογένης Λαέρτιος γράφει ότι ο Φαβωρίνος έλεγε ότι ο Πυθαγόρας χρησιμοποίησε ορισμούς μέσα από την μαθηματική ύλη και ότι αυτό το συνέχισε ο Σωκράτης και οι μαθητές του, αργότερα δε ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί. Οι ορισμοί είναι ένα σημαντικό σημείο στα μαθηματικά, αλλά και στην Λογική, καθώς και στην καθημερινή ζωή. Για το θέμα αυτό θα μιλήσουμε σε άλλη ευκαιρία.
Πυθαγόρας, Μουσική και Μαθηματικά
Ο Πυθαγόρας πίστευε ότι η πρώτη εποπτεία στους ανθρώπους προέρχεται από τις αισθήσεις και ότι αν βλέπει κάποιος ωραία σχήματα και μορφές και επίσης ακούει ωραίους ρυθμούς και μελωδίες προσδιόρισε σαν πρώτη μόρφωση την εκπαίδευση με μουσική. Με ειδικές μελωδίες και ρυθμούς οι συνήθειες και τα πάθη θεραπεύονται καθώς και οι αρμονίες των δυνάμεων της ψυχής έρχονται στο αρχικό σημείο, όπως ήταν δηλαδή στην αρχή, και επίσης μπορούσε να καταστείλει σωματικές και ψυχικές ασθένειες με κατάλληλες μελωδίες (ίαση ασθενειών). Με μίξεις διατονικών, χρωματικών και αρμονικών κλιμάκων κατόρθωνε εύκολα να μεταστρέφει στην αντίθετη πλευρά τα πάθη της ψυχής και να τα περιστρέφει, όταν αυτά (τα πάθη) με παράλογο και μυστικό τρόπο είχαν δημιουργηθεί και εδραιωθεί βαθιά στην ψυχή του ανθρώπου. Έτσι μετέστρεφε τις λύπες, τις οργές, τους αλλόκοτους οίκτους, τους φθόνους, τους φόβους, τις επιθυμίες κάθε είδους, τους θυμούς, τις ορέξεις, τις μαλθακότητες, και άλλα, προς την αρετή με κατάλληλες και αρμόζουσες μελωδίες, σαν να ήταν κατάλληλα αναμεμειγμένα φάρμακα (Iamblichus & Clark, 1989).
Πυθαγόρας, Μουσική, Αστρονομία και Μαθηματικά
Επιπλέον, ο Ιάμβλιχος γράφει ότι ο Πυθαγόρας δεν συνέθετε για τον ίδιο μουσική, ούτε άκουγε μουσική με όργανα, αλλά είχε μία παράξενη συμπεριφορά. Τέντωνε τα αυτιά του και προσήλωνε τον νου του στις υπερκόσμιες συμφωνίες, ακούγοντας βαθιά και καταλαβαίνοντας την «παγκόσμια αρμονία των σφαιρών και των αστεριών», που κινούνταν γύρω από τις σφαίρες. Η κίνηση αυτή δημιουργούσε μία μελωδία πληρέστατη και τελειότερη από όλους τους παραγόμενους ήχους. Η συμφωνία αυτή ήταν αποτέλεσμα ανόμοιων και ποικίλων ήχων, σε ταχύτητα, μέγεθος και διαλλείματα, διατεταγμένων αρμονικά μεταξύ τους με κάποιο πολύ ωραίο μουσικό τρόπο, ο οποίος αποτελείτο από κίνηση, περιστροφή πολύ μελωδική και ταυτόχρονα πάρα πολύ ωραία.
Εδώ μπορεί να αναρωτηθεί κάποιος, «Μα καλά, είναι δυνατόν να πιστεύει κανείς τέτοια πράγματα;».
Όσο και να φαίνεται παράξενο, η επιστήμη σήμερα αποδέχεται την «μουσική των σφαιρών (sounds of the stars)». Έτσι, ο Πυθαγόρας πρωτοπορεί. Πώς, όμως, είχε την ικανότητα να αντιλαμβάνεται ότι οι ουράνιες σφαίρες παράγουν ήχο; Μήπως με την απλή λογική; Θεωρώντας ότι κάθε σώμα που κινείται παράγει ήχο, τον οποίο άλλοτε μπορούμε να τον ακούσουμε και άλλοτε όχι; Μήπως εξαρτάται και από το πόσο εκπαιδευμένο είναι το «αυτί» μας; Μήπως μερικές φορές την θέση των αισθήσεων την παίρνει ο νους; Ο Ιάμβλιχος γράφει ότι ο Πυθαγόρας «γνώριζε πολλά», «είχε την ενόραση κάθε πράγματος», είχε «διανοητικό πλούτο», στοιχεία που δήλωναν ότι είχε ιδιαίτερη, εξαίρετη και ακριβέστερη από τους άλλους διαμόρφωση του σώματος και του πνεύματός του, ώστε να βλέπει, να ακούει και να αντιλαμβάνεται. Ή μήπως η παρατήρησή του έχει συμβολικό χαρακτήρα και συνδέεται και με κάτι άλλο;
Αφού αναφερθήκαμε στην «μουσική των σφαιρών», ας δούμε και γενικότερα ποια είναι η γνώμη σύγχρονων επιστημόνων για την σχέση της μουσικής και της αστρονομίας και τον Πυθαγόρα. Ο Ντομινίκ Προυστ είναι Γάλλος αστροφυσικός και οργανίστας. Εργάζεται ως ερευνητής στο CNRS (Centre national de la recherche scientifique), Observatoire de Paris-Meudon. Μετά την διδακτορική διατριβή του, η οποία ήταν αφιερωμένη στην αστρική φυσική, το έργο του κατευθύνθηκε προς την κοσμολογία: τον σχηματισμό και την εξέλιξη μεγάλων δομών στο σύμπαν, τους γαλαξίες, τα κβάζαρ (“Dominique Proust,” n.d.). Στο άρθρο του “The Harmony of the Spheres from Pythagoras to Voyager» γράφει ότι «ο Πυθαγόρας (532-497; π.Χ.), ήταν ίσως το πρώτο άτομο που συνέδεσε αυστηρά τη μουσική και την αστρονομία. Οι Πυθαγόρειοι ήταν οι πρώτοι που έθεσαν την υπόθεση της σφαιρικότητας της γης λαμβάνοντας υπόψη τη γεωμετρική ομορφιά (geometric beauty). Η γοητεία που είχαν οι αριθμητικές σχέσεις στις μουσικές αρμονίες οδήγησαν τον Πυθαγόρα στο να προσπαθήσει να εξηγήσει με τον ίδιο τρόπο τον κόσμο, τον οποίο θεωρούσε ως ένα γιγαντιαίο αρμονικό όργανο θεϊκής προέλευσης. Σύμφωνα με τον Πυθαγόρα, όλοι οι πλανήτες κινιόταν γύρω από τη γη με σταθερές ταχύτητες ακολουθώντας τροχιές που υπάκουαν στις ίδιες αριθμητικές σχέσεις με την μουσική κλίμακα και εκπέμποντας έναν ήχο:
Κρόνος Δίας Άρης Ήλιος Ερμής Αφροδίτη Σελήνη
B (Si) C (Nto) D (Re) E (Mi) F (Fa) G (Sol) A (La)
Η αναλογία που φαινόταν να υπάρχει ανάμεσα στα μουσικά διαστήματα και την απόσταση των πλανητών αντιπροσώπευε για τον Πυθαγόρα το μυστικό του κόσμου» (Proust, 2009). Ο Προύστ γράφει ότι η ουράνια αρμονία θα μπορούσε να γενικευτεί στο σύνολο των αντικειμένων στο σύμπαν, αλλά επίσης ίσως όχι ως μια σχέση αρμονίας όσο ως μία σχέση ιεραρχίας, στην οποία κάθε ουράνιο σώμα ήταν μέρος μιας δομής που επικαλύπτεται στη δομή μιας ανώτερης τάξης. Οι ρομαντικοί μουσικοί συνέχισαν να δείχνουν ενδιαφέρον για τον κόσμο, και έτσι έχουμε πάλι ένα συνδυασμό μουσικής και αστρονομίας.
Θα κλείσω λέγοντας ότι κεντρικός είναι ο ρόλος που παίζει η μουσική αρμονία στην αστρολογία και την αστρονομία στην ενιαία άποψη του Kepler για το σύμπαν. Και επίσης κεντρικοί είναι οι ρόλοι που παίζει η γεωμετρία γενικά και ο κύκλος ειδικότερα στην κατανόηση της μουσικής αρμονίας (Brackenridge, 1982). Εάν υπάρχει δυσκολία στο να δούμε έναν ενοποιημένο Κέπλερ, αυτό πηγάζει κυρίως από την ίδια την καθολικότητα της κυκλικότητάς του. Υπάρχουν αρκετές εξαιρετικές εργασίες στις οποίες αναπτύσσεται λεπτομερώς ο καθένας από αυτούς τους ρόλους. Αλλά σε κανένα άρθρο δεν παρουσιάζονται τα τρία βασικά αντικείμενα της γεωμετρίας, της μουσικής και της αστρολογίας και ο κύκλος χρησιμοποιείται για να αλληλοσυνδέει κάθε αντικείμενο ώστε να καταστεί σαφής ο τελικός ρόλος του κύκλου στην αστρονομία για τον Κέπλερ (Brackenridge, 1982). Για να αντιληφθούμε την εκτίμηση του Κέπλερ προς τον Πυθαγόρα να αναφέρουμε ότι ο Μπράκενριντζ (J. Bruce Brackenridge) έγραψε «πόσο δύσκολο πρέπει να ήταν για τον Κέπλερ, έναν Πυθαγόρειο μέχρι το μυελό των οστών του, να εγκαταλείψει τους κύκλους για την έλλειψη (elipsi)! … Αυτή ήταν ίσως μία από τις μεγαλύτερες πράξεις θυσίας της σύγχρονης επιστήμης, ισοδύναμη στην πρόσφατη επιστημονική ιστορία με την αγωνία του Μαξ Πλάνκ» (Brackenridge, 1982).
Το μεγαλύτερο μέρος της ομιλίας θα περιληφθεί σε υπό ολοκλήρωση βιβλίο του γράφοντος.
Αναφορές
Brackenridge, J. B. (1982). Kepler, elliptical orbits, and celestial circularity: A study in the persistence of metaphysical commitment: Part I. Annals of Science, 39(2), 117–143. https://doi.org/10.1080/00033798200200151
Caleon, I., & Ramanathan, S. (2008). From Music to Physics: The Undervalued Legacy of Pythagoras. Science & Education, 17(4), 449–456. https://doi.org/10.1007/s11191-007-9090-x
Diogenes Laertius, & Mensch, P. (2018). Lives of the eminent philosophers. Oxford University Press.
Dominique Proust. (n.d.). Wikipedia, the Free Encyclopedia. https://en.wikipedia.org/wiki/French_National_Centre_for_Scientific_Research
Experimental search for quantum gravity. (2017). Springer Berlin Heidelberg.
Field JV. (2003). Musical cosmology: Kepler and his readers. In Music and mathematics: From Pythagoras to Fractals (pp. 29–44). Oxford University Press.
Gingerich O. (1992). Kepler, Galilei and the harmony of the world. In Music and science in the age of Galileo (pp. 45–63). Kluwer Academic Publishers.
Halliwell, S. (2007). The Life-and-Death Journey of the Soul: Interpreting the Myth of Er. In G. R. F. Ferrari (Ed.), The Cambridge Companion to Plato’s Republic (1st ed., pp. 445–473). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CCOL0521839637.016
Hu, W., & White, M. (2004). The Cosmic Symphony. Scientific American, 290(2), 44–53. https://doi.org/10.1038/scientificamerican0204-44
Iamblichus, & Clark, G. (1989). On the Pythagorean life. Liverpool University Press.
Jordan W. (1992). Galileo and the demise of Pythagoreanism. In Music and science in the age of galileo (pp. 129–139). Kluwer Academic Publishers.
Mitchell, S. D., & Zanker, A. (1948). The use of Music in Group Therapy. Journal of Mental Science, 94(397), 737–748. https://doi.org/10.1192/bjp.94.397.737
Moore, P. (2010). The sky at night. Springer.
Proust, D. (2009). The Harmony of the Spheres from Pythagoras to Voyager. Proceedings of the International Astronomical Union, 5(S260), 358–367. https://doi.org/10.1017/S1743921311002535
Shakerimova, Z.S., Nussupova, A.S., Burambaeva, M.N., Yermanov, Z.R., Emreyeva, A.E., & Janseitova, S.S. (2016). Psychotherapeutic Function of the Kazakh Traditional Music. International Journal of Environmental and Science Education, 11(17), 10321–10335.
World Federation of Music Therapy. (n.d.). About WFMT. https://wfmt.info/wfmt-new-home/about-wfmt/
Κουρλετάκη Ειρήνη, Κώστα Λεονόρα – Θεοδώρα, & Κυρρητόπουλος Γιάννης. (2018). Η μουσικοθεραπεία ως μη φαρμακευτική θεραπευτική παρέμβαση στη διαχείριση του άμεσου μετεγχειρητικού πόνου στην ανάνηψη. ΤΕΙ Κρήτης.
[1] Οι Akyns ή aqyns είναι αυτοσχεδιαστικοί ποιητές και τραγουδιστές στους πολιτισμούς του Καζακστάν και του Κιργιζιστάν. Οι Akyns διαφέρουν από το zhirau ή το manaschi, που είναι ερμηνευτές τραγουδιών ή επικοί αφηγητές.
