Όποιος είναι σε θέση σήμερα να καταλάβει τη γλώσσα της υστερίας, μαθαίνει ότι η πολιτική κάστα στη χώρα μας ασχολείται μόνο με την απώθηση του Φασισμού. Αλλά τι είναι Φασισμός τελικά; Τι σημαίνει αυτή η λέξη που οτιδήποτε αντίκειται στις δικές μας θεωρίες το αποκαλούμε, ελαφρά τη καρδία, φασιστικό;
Ο όρος φασιστικό κίνημα εμφανίστηκε το 1915 στην εφημερίδα Il Popolo, για να ορίσει μια πολιτική τάση, η οποία πρότεινε ριζοσπαστικές κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, την έμπρακτη βία και την υιοθέτηση της λεγόμενης «πολιτική της πλατείας» (Ιτ. politica della piazza), χάριν της προστασίας των ιταλικών εδαφικών αξιώσεων, ενώ παράλληλα εναντιωνόταν στον κλήρο, στον κοινοβουλευτισμό και τον μπολσεβικισμό. Ο Ρότζερ Γκρίφιν περιγράφει τον φασισμό ως ένα είδος πολιτικής ιδεολογίας της οποίας ο μυθικός πυρήνας στις διάφορες παραλλαγές του είναι ο παλιγγενετικής μορφής λαϊκιστικός υπέρ-εθνικισμός. Διαφορετική άποψη έχει ο Ρόμπερτ Πάξτον – επίτιμος καθηγητής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κολούμπια – που θεωρεί ότι ο φασισμός είναι μορφή πολιτικής συμπεριφοράς που χαρακτηρίζεται από την έμμονη προκατάληψη με την παρακμή της κοινωνίας, τον εξευτελισμό και τη θυματοποίηση, καθώς και από τις αντισταθμιστικές λατρείες της ενότητας, της ενέργειας, της καθαρότητας, όπου ένα μαζικό κόμμα αποφασισμένων εθνικιστών ακτιβιστών, εργαζόμενων σε ανήσυχη αλλά αποτελεσματική συνεργασία με παραδοσιακές ελίτ, εγκαταλείπει τις δημοκρατικές ελευθερίες και επιδιώκει με λυτρωτική βία και χωρίς ηθικές και νομικές αναστολές τους στόχους της εσωτερικής κάθαρσης και της εξωτερικής επέκτασης. Στο βιβλίο του «Η Ανατομία του Φασισμού» που αναλύει τις πέντε φάσεις του φασισμού λέει πως η κατάργηση της διάκρισης Αριστεράς – Δεξιάς διευκολύνει την εκκόλαψη του φασιστικού φιδιού.
Κάποιοι άλλοι αναλυτές όπως ο Ουμπέρτο Έκο, ο Kevin Passmore, ο Ian Adams, κά. αναφέρουν ως χαρακτηριστικό του φασισμού τον ρατσισμό, συμπεριλαμβάνοντας μεταξύ άλλων και τον αντισημιτισμό και φέρνοντας ως παράδειγμα τον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. Άλλοι μελετητές δεν θεωρούν τον εθνικοσοσιαλισμό ως είδος φασισμού. Ο Τζών Λούκατς, Ούγγρο-αμερικανός ιστορικός που επέζησε του Ολοκαυτώματος, ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχει μια γενική κατηγορία που λέγεται “φασισμός”. Θεωρεί ότι ο εθνικοσοσιαλισμός και ο κομμουνισμός ουσιαστικά είναι εκδηλώσεις του λαϊκισμού και ότι κράτη όπως η Ναζιστική Γερμανία και η Φασιστική Ιταλία περισσότερο διαφέρουν παρά μοιάζουν. Ένας αναθεωρητής ιστορικός του ολοκληρωτισμού ο Έρνστ Νόλτε, που εγκαινίασε μια νέα σχολή – αυτή της συγκριτικής μελέτης φασισμού, εθνικοσοσιαλισμού και σταλινισμού – διατύπωσε την άποψη ότι ο χαρακτήρας και η ιδεολογία του ευρωπαϊκού φασισμού ήταν αντίδραση στον μοντερνισμό και όχι απλώς η διαστρεβλωτική έκφανση του εθνικισμού ή παράγωγο οικονομικών συνθηκών. Ο ίδιος θεωρεί ότι μεταξύ φασισμού (όπου περιλαμβάνει τον ναζισμό) και κομμουνισμού υπάρχει “αιτιώδης συνάφεια”.
Απ’ ότι αντιλαμβάνεστε λοιπόν, είναι μακρόχρονη η αντιπαράθεση ιστορικών, πολιτικών επιστημόνων και άλλων μελετητών για την ακριβή φύση αλλά και έννοια του φασισμού. Κάθε αντίληψη περί του φασισμού είναι διαφορετική, αφήνοντας τους ορισμούς είτε πολύ διευρυμένους είτε πολύ περιορισμένους. Ο κατάλογος αυτών που έχουν ασχοληθεί με το φαινόμενο του φασισμού είναι μακρύς και κουραστικός. Τους τελευταίους μήνες που διαβάζω τις απόψεις των μελετητών και των σχετικών αναλυτών πραγματικά δεν κατάφερα να βγάλω ένα τελικό συμπέρασμα και να υιοθετήσω σαν άποψη, την ανάλυση κάποιου ειδικού. Κατόρθωσα όμως να χαράξω μια γραμμική γενεαλογία που ξεκινάει από τους πρώτους στοχαστές και φτάνει έως τις πρακτικές του ολοκληρωτικού φασισμού. Από την Αμερική της Κου-κλουξ-κλαν και τα σλαβόφιλα ρεύματα της Μεγάλης Ρωσίας που εμφανίσθηκαν δείγματα φασιστικών κινημάτων έως τις μέρες μας που η πολιτική κάστα χρησιμοποιεί τον όρο για ψηφοθηρικούς λόγους. Και τελικά, αυτό με βοήθησε να καταλήξω κάπου. Ότι ο φασισμός δεν είναι απλώς ένα πολιτικό κίνημα. Είναι κάτι πιο βαθύ και πιο τραγικό. Είναι ένα κοινωνικό ρεύμα με έντονη δυναμική που βιώνει ως θύμα την κρίση αξιών κι έχει βαθιές πολιτισμικές, πνευματικές και συναισθηματικές καταβολές. Έχοντας τις ρίζες του σε υφέρποντα πάθη και συναισθήματα, ο φασισμός είναι μίσος για τον άλλο. Τον διαφορετικό. Αυτόν που έχει διαφορετική θρησκεία, διαφορετικό χρώμα δέρματος, διαφορετική κουλτούρα, διαφορετικές πολιτικές πεποιθήσεις. Φασισμός είναι η καχυποψία απέναντι στον διαφορετικό κόσμο και η βία που ασκείται εναντίον του. Φασισμός εν τέλει, είναι οι πρακτικές των σκοτεινών χρόνων του φανατισμού και της οπισθοδρόμησης όπου ο άνθρωπος χάνοντας τις ηθικές του αξίες, αντιστρατεύεται σε ότι είναι συμβατό με την ανθρώπινη υπόστασή του.
Πηγές:
- Εγκυκλοπαίδεια Treccani, λ. «fascismo»
- Griffin, Roger, The Nature of Fascism
- Umberto Eco, Eternal Fascism
