Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή θα παρουσιαστεί το Σάββατο και την Κυριακή, 25 και 26 Ιουλίου 2020, στο Θέατρο των Φιλίππων, στα πλαίσια του 63ου Φεστιβάλ Φιλίππων.
Έτσι, θέλησα να γράψω δύο γραμμές για την πολιτική διάσταση του έργου και τα διαχρονικά πολιτικά μηνύματα που εκπέμπει. Τα επιστημονικά άρθρα για τις πολιτικές διαστάσεις της «Αντιγόνης» είναι εκατοντάδες, άρα δεν ισχυριζόμαστε κάτι το καινοφανές.
Όπως γράφουν η Βασιλική Ζέττα, και η Ισιδώρα Μάλαμα στο ξεκίνημα του μακροσκελούς άρθρου τους με τίτλο «Οι πολιτικές απηχήσεις της Αντιγόνης του Σοφοκλή: όταν το θέατρο ασκεί πολιτική», που παρουσιάστηκε στο 42ο Ετήσιο Συνέδριο της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων στις Σέρρες το 2015, «η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή διδαγμένη το 442 π.Χ. μέσα σε μια περίοδο απογείωσης της αθηναϊκής δημοκρατίας, με μεγάλες ελπίδες και μεγαλεπήβολες φιλοδοξίες για το μέλλον της πόλης, αποτελεί ένα έργο με βαθιά πολιτικά μηνύματα, διατυπωμένα από έναν τραγικό, που πέρα από το πολιτικό του αισθητήριο είχε σίγουρα αναπνεύσει αρκετό αέρα ελευθερίας, για να προβεί στη σύλληψη και στην έκφρασή τους».
Όσο και ωραιοποιημένη να είναι η έκφραση των συγγραφέων για τον Σοφοκλή, δε παύει να είναι ο σημαντικότερος των τριών μεγάλων τραγικών. Οι τραγωδίες του μιλούσαν για το τότε, αλλά και για το σήμερα. Γι’ αυτό και παραστάσεις της «Αντιγόνης» παίζονται από τότε μέχρι και σήμερα.
Και επιπλέον, παίζονται σε όλο τον κόσμο, όχι μόνο στην Ελλάδα, από το Κλασσικό Θέατρο του Χάρλεμ (με τους έγχρωμους να ζουν πολλές φορές την δική τους Αντιγόνη), μέχρι το Βελιγράδι, την μακρινή Ιαπωνία, το Λονδίνο, την Μόσχα, το Βερολίνο, την Νέα Ζηλανδία, κ.α..
Γιατί;
Διότι, τα μηνύματα είναι διαχρονικά, όπως είπαμε και παραπάνω. Διότι, ένα από τα σημεία του κλασσικού, και γενικότερα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, ήταν η αμφισβήτηση, ο αγώνας κατά του αδίκου και υπέρ του δικαίου. Ποιού δικαίου, όμως; Του δικαίου, του ανθρώπινου ή του θεϊκού;
Και ποιός ορίζει αυτά τα δύο; Οι νόμοι του βασιλιά, του απόλυτου άρχοντα, του εκάστοτε ηγέτη, ή της πλειοψηφίας, της εκλεγμένης κυβέρνησης; Και εάν συγκρούονται οι αποφάσεις, με τις προσταγές του «δαιμονίου»;
Τι πρέπει να κάνει ο άνθρωπος, ο πολίτης; Να αποδεχθεί μοιρολατρικά τις αποφάσεις, ή να εναντιωθεί; Και μέχρι ποιού σημείου; Οι «αντιρρησίες» στην ελληνική μυθολογία, ιστορία, πολλοί. Προμηθέας, Αντιγόνη, Σωκράτης! Οι ισορροπίες λεπτές. Όλοι τιμωρήθηκαν για τα «πιστεύω» τους. Έμειναν, όμως, αθάνατοι. Ο Προμηθέας έδωσε το φως! Η εξουσία δεν θέλει «φωτισμένους» ανθρώπους. Θέλει «σκοτεινούς» και κατώτερους, για να διαιωνίζεται η νομή της εξουσίας.
Η Αντιγόνη δεν άκουσε τον νόμο του βασιλιά, ο οποίος έθαψε με τιμές, όπως πρόσταζε ο νόμος, τον έχοντα την «αληθινή δόξα», τον Ετεοκλή (ετέος+κλέος). Τον Πολυνείκη, όμως, τον άφησε άταφο. Αυτό δεν μπόρεσε να το ανεχτεί η Αντιγόνη.
Να μην ξεχνάμε ότι και ο Σωκράτης πιέσθηκε να συμμετάσχει σε δίκη των οκτώ στρατηγών, που δεν περισυνέλεξαν τους ναυαγούς και τις σωρούς των νεκρών (πάνω από πέντε χιλιάδες) στην ναυμαχία των Αργινουσών. Εκείνος διαφώνησε με την διαδικασία της δίκης, διότι πίστευε ότι έπρεπε να τηρηθεί ο νόμος και να δικασθεί ένας-ένας, και όχι όλοι μαζί.
Για την παρουσία του Σωκράτη στον δημόσιο βίο της Αθήνας ούτε λόγος. Και μόνο που «ξεμπρόστιαζε» πολιτικούς, ποιητές, τεχνίτες, κ.λπ., ήταν αρκετό για να τον μισήσουν. Ποιος πολιτικός θα παραδεχθεί την άγνοια του; Μα, δεν υπάρχει μεγαλύτερος ξερόλας από τον πολιτικό, ειδικά στην σύγχρονη Ελλάδα. Νομοθετούν και νομίζουν ότι έχουν δημιουργήσει με θεϊκή έμπνευση! Δεν καταλαβαίνουν τις γκάφες τους, που πολλές φορές είναι εύκολα διακριτές από ανθρώπους που ασχολούνται με το αντίστοιχο θέμα.
Συνεχίζοντας, οι παραπάνω συγγραφείς (Ζέττα και Μάλαμα) γράφουν ότι «ήταν εφάμιλλης πνευματικής και πολιτικής ποιότητας και το ακροατήριο εισέπραξε την πολυτιμότητα του έργου και τίμησε τον δημιουργό του με τη θέση του στρατηγού». Άρα, το επίπεδο των Αθηναίων ήταν πολύ υψηλό την εποχή εκείνη. Όπως γράψαμε και στο άρθρο για τον Σοφοκλή, πιθανολογείται ότι ο Σοφοκλής εκλέχτηκε στρατηγός το 441 π.Χ., λόγω της επιτυχίας της «Αντιγόνης».
Ο Γερμανός φιλόλογος Ούλριχ Μέλεντορφ Βιλαμόβιτς (Ulrich von Wilamowitz-Mðllendorff, 1848–1931) κορυφαίος ερμηνευτής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, έγραψε ότι «εάν ο θρύλος επιτρέπει στον Σοφοκλή να εκλεγεί στρατηγός λόγω της Αντιγόνης, τότε καταγράφει την τραγωδία ως πολιτικό δράμα. Στην πράξη, η πολιτική του Κρέοντα έγκειται στο ότι η κυβέρνηση πρέπει να διοικεί και να είναι η κυβέρνηση.
Τιμωρεί την Αντιγόνη για την ανυπακοή της πολύ περισσότερο από ό, τι για αυτό που κάνει» (Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, «Die griechische Tragoedie und ihre drei Dichter», Berlin, Weidmannsche Buchhandlung, 1923, σελ. 115).
Για να καταλήξει ο Βιλαμόβιτς γράφοντας ότι ο Σοφοκλής «δεν ήθελε να κάνει το λάθος να εγκρίνει την εξέγερση εναντίον του κράτους, εξ ου και το υπέροχο τραγούδι που δοξάζει όλες τις δυνάμεις και τις τέχνες του ανθρώπινου πνεύματος, αλλά καταλήγει στην υπακοή στους νόμους και τον σεβασμό των θεϊκών δικαιωμάτων κάθε πολίτη».
Η Αντιγόνη ασεβεί κατά του νόμου του μονάρχη, παρά τις παρακλήσεις της Ισμήνης («τὸ γὰρ περισσὰ πράσσειν οὐκ ἔχει νοῦν οὐδένα»). Υπακούει στον θεϊκό νόμο («σοὶ δ᾽ εἰ δοκεῖ, τὰ τῶν θεῶν ἔντιμ᾽ ἀτιμάσασ᾽ ἔχε»), διαπράττοντας μία ιερή παρανομία («ὅσια πανουργήσασ᾽»). Η αγάπη της για τον αδελφό της την οδηγεί στο αδύνατο για άλλους («ἀρχὴν δὲ θηρᾶν οὐ πρέπει τἀμήχανα»). Η Ισμήνη δεν μπορεί να πείσει την Αντιγόνη, οπότε της απαντά ότι αν και το μονοπάτι σου είναι ανόητο, και ας φαίνεσαι για τον φίλο σου αληθινή φίλη «τοῦτο δ᾽ ἴσθ᾽ ὅτι ἄνους μὲν ἔρχῃ, τοῖς φίλοις δ᾽ ὀρθῶς φίλη».
Η ιστορία εκτυλίσσεται και ο χρησμός βγαίνει αληθινός. Ο Κρέων τιμωρεί την Αντιγόνη, ενώ ο Τειρεσίας προβλέπει τα κακά που θα συμβούν στον βασιλέα λόγω της πράξης του. Ποιος, όμως, ανώτατος άρχων, ή γενικά άρχων «βλέπει» την πτώση του;
Μήπως έχουμε άπειρα παραδείγματα αρχόντων που έκαναν ότι έκανε και ο Κρέων; Μήπως έχουμε και σήμερα ηγέτες που φαντάζουν παντοδύναμοι; Πόσοι και πόσοι δεν νόμιζαν το ίδιο; Μήπως τελικά έχουν όλοι την ίδια μοίρα; Πόσοι συνειδητοποιούν το τι κάνουν; Μήπως μετανιώνουν όταν είναι πλέον αργά; Τι θα πρέπει να κάνει ο άνθρωπος για να ευτυχήσει, ανεξαρτήτως θέσεως;
Ο Σοφοκλής κλείνει την υπέροχη τραγωδία του «Αντιγόνη» μεταφέροντας την ελπίδα και δίνει την κάθαρση στους θεατές/αναγνώστες γράφοντας ότι «πολλῷ τὸ φρονεῖν εὐδαιμονίας πρῶτον ὑπάρχει· χρὴ δὲ τά γ᾽ εἰς θεοὺς μηδὲν ἀσεπτεῖν; μεγάλοι δὲ λόγοι μεγάλας πληγὰς τῶν ὑπεραύχων ἀποτείσαντες γήρᾳ τὸ φρονεῖν ἐδίδαξαν». Το πρώτο πράγμα για να ευτυχήσει ο άνθρωπος είναι η φρόνηση.
Επίσης, δεν πρέπει να καταφρονεί κανείς σε τίποτα όσα είναι των θεών. Τέλος, τα μεγάλα λόγια με μεγάλα βάσανα τα ξεπληρώνουν οι καυχησιάρηδες, και έτσι βάζουν γνώση και στα γεράματα!
Βασίλης Τσιάντος
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
π. Αντιπρόεδρος της ΑΔΙΠ
