Θα ήθελα να αναφερθώ σήμερα σε τρία σημεία που είναι στενά συνδεδεμένα με την σημερινή ημέρα.
Το πρώτο είναι το παιχνίδι, που είναι πολύ σημαντικό στην ανατροφή και την εκπαίδευση των παιδιών. Το δεύτερο είναι ο μορφωμένος άνθρωπος, διότι γίνεται πολύς λόγος για το θέμα αυτό, ποιος δηλαδή είναι μορφωμένος, καλλιεργημένος άνθρωπος; Αυτός που έχει βαρύγδουπους τίτλους;
Σπουδές και μεγάλες περγαμηνές; Δεκάδες «Πέιπερς» (papers) και υψηλό h-index; Κατά την προσωπική μου γνώμη, σήμερα εδώ έχουμε πολλούς μορφωμένους ανθρώπους, οι οποίοι τιμώνται για το αξιόλογο έργο τους.
Τέλος, θα ήθελα να κλείσω με την αξία του επαίνου και της αριστείας.
Ο Πλάτων στους «Νόμους» στο πρώτο βιβλίο διαπραγματευόμενος τους ιδανικούς νόμους για την καινούρια αποικία που θα δημιουργείτο από Κνωσίους και άλλους πολίτες της Κρήτης, αναφέρεται και στην εκπαίδευση.
Προσπαθώντας να δώσει τον ορισμό της εκπαίδευσης γράφει ότι «υποστηρίζω ότι ένας άνθρωπος που θέλει να γίνει καλός σε κάποιο θέμα, πρέπει να ασχολείται μ’ αυτό από μικρός και να βρίσκεται σε συνεχή επαφή, είτε στη δουλειά είτε στο παιχνίδι, με όσα έχουν σχέση μ’ αυτό το πράγμα» (643b4-7). Για να συνεχίσει γράφοντας ότι «με τα κατάλληλα παιχνίδια θα μπορέσουμε να κατευθύνουμε τις κλίσεις και τις επιθυμίες τους προς τον σκοπό που πρέπει να πετύχουν όταν μεγαλώσουν» (643c7-9).
Συνοψίζοντας, ο Πλάτων γράφει ότι «ο σωστότερος τρόπος για την ανατροφή και την εκπαίδευση ενός παιδιού είναι να χρησιμοποιούμε το παιχνίδι που θα το κάνει να αγαπήσει το επάγγελμα στο οποίο θα τελειοποιηθεί όταν μεγαλώσει» (643c9-d3).
Η παιδαγωγική έρευνα αποδέχεται σήμερα την άποψη του Πλάτωνα και όλοι οι νεώτεροι φιλόσοφοι της εκπαίδευσης, Ντιούι (Dewey), Βιγκότσκι (Vygotski), κ.ά., αποδέχονται ότι το παιχνίδι βοηθάει την ανάπτυξη του παιδιού σε κοινωνικές δεξιότητες και ικανότητες, καθώς επίσης ότι αυξάνει και την επιθυμία για μάθηση.
Ας περάσουμε τώρα στο επόμενο σημείο, τον μορφωμένο άνθρωπο. Συχνά στην εποχή μας, αλλά και στο παρελθόν, τίθεται το ερώτημα περί του πραγματικά μορφωμένου ανθρώπου.
Λέμε συχνά ότι κάποιος «μορφωμένος» άνθρωπος, δηλαδή με πτυχία και βαριές σπουδές, δεν μπορεί να κρίνει σωστά σε απλά θέματα, εκτός ειδικότητός του, και κυρίως δεν ξέρει να συμπεριφέρεται, οπότε τον κατατάσσουμε τελικά στους μη μορφωμένους, στους μη καλλιεργημένους.
Άρα τελικά, ποιος είναι ο μορφωμένος, ο πραγματικά καλλιεργημένος άνθρωπος; Ας δούμε την άποψη του Πλάτωνος για το θέμα αυτό. Λέει ο Πλάτων στους «Νόμους», σε συνέχεια των παραπάνω αποσπασμάτων, ότι πολλές φορές χρησιμοποιούμε τον όρο αμόρφωτος και για ανθρώπους που ξέρουν καλά το επάγγελμά τους (643e1-3). Άρα, συμπεραίνει ότι δεν εννοούμε την καλή γνώση του επαγγέλματος όταν αναφερόμαστε στο εάν κάποιος είναι μορφωμένος ή όχι.
Λέει ότι εννοούμε την «μόρφωση που από παιδική ηλικία οδηγεί τον άνθρωπο στην αρετή και του προκαλεί ισχυρή επιθυμία να γίνει τέλειος πολίτης που ξέρει να κυβερνά ή να κυβερνιέται σύμφωνα με το δίκαιο» (643e4-9). Επομένως, αυτό που αναρωτιόμαστε τόσο συχνά, έχει απαντηθεί ήδη από την εποχή του Σωκράτη και του Πλάτωνα.
Φυσικά και άλλοι συγγραφείς, όπως ο Ισοκράτης στον Πανηγυρικό του, αναφέρονται στο θέμα του μορφωμένου ανθρώπου.
Να τονίσω εδώ ότι ο Ισοκράτης ήταν και αυτός μαθητής του Σωκράτη, όπως και ο Πλάτωνας. Είναι, δηλαδή, μορφωμένος, καλλιεργημένος άνθρωπος, αυτός που κατέχει την αρετή. Την σύνεση, την σωφροσύνη, την ανδρεία, και την μεγίστη όλων, την δικαιοσύνη. Αν ζούμε ενάρετα, τότε θα είμαστε καλλιεργημένοι, κατά τους κλασσικούς έλληνες συγγραφείς.
Γιατί; Διότι όλες οι πράξεις μας θα είναι δίκαιες, θα είναι συνετές, θα είναι ανδρείες, θα δείχνουν την σωφροσύνη μας. Θα τηρούμε τότε τους νόμους, θα δίνουμε προτεραιότητα σε όποιον βιάζεται, θα σταματάμε στα φανάρια, θα τηρούμε τον Κ.Ο.Κ., θα σεβόμαστε όσους έχουν ανάγκη. Θα παλεύουμε για το κοινό καλό. Δεν θα βλέπουμε το επάγγελμά μας αποκλειστικά σαν βιοποριστικό, αλλά σαν λειτούργημα και προσφορά. Θα έχουμε αυτή την εκπαίδευση που θα την θεωρούμε πραγματικά σωστή αγωγή.
Αντίθετα, «την εκπαίδευση που αποβλέπει στην απόκτηση χρημάτων ή δύναμης ή σοφίας χωρίς λογική και δικαιοσύνη, θα πρέπει να την θεωρούμε ανελεύθερη και βάναυση, κάτι που δεν αξίζει να ονομάζουμε παιδεία» (644a1-6).
Ο δρόμος, όμως, της αρετής, όπως μαθαίναμε από την σχολική μας ηλικία, είναι δύσβατος και απαιτεί μόχθο και κόπο. Προετοιμασία του υλικού για το επόμενο μάθημα, φαντασία για να παρακινήσουμε τους μαθητές μας, εξατομίκευση του μαθήματος, ώστε να ταιριάζει στις ανάγκες κάθε μαθητή, έπαινος και επιβράβευση.
Έτσι, όμως, ο παιδαγωγός είναι πραγματικά παιδαγωγός. Αλλά πιο είναι το όφελος σε μία κοινωνία όταν οι μαθητές εκπαιδεύονται καλά; Υπάρχει όφελος, διότι «εκείνος που εκπαιδεύεται σωστά γίνεται καλός πολίτης» (644a7-8). «Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να υποτιμάμε την αγωγή, γιατί είναι ένα από τα πιο σημαντικά αγαθά, προπάντων όταν συνδυάζεται με την αρετή» (644b1-2). Όλα τα παραπάνω συνδέονται με την αρετή.
Η αρετή, όμως, κατά τους Σωκράτη και Πλάτωνα είναι γνώση. Ποια γνώση, όμως; Στα τεχνικά θέματα;
Αναφερθήκαμε παραπάνω ότι οι ειδικές γνώσεις δεν ωφελούν πάντα τον άνθρωπο ώστε να είναι δίκαιος ή συνετός. Άρα, ποια γνώση βοηθάει; Για να αναφερθούμε και στους πολιτικούς που βρίσκονται ανάμεσά μας, η γνώση αυτή κατά τον Πλάτωνα είναι η πολιτική!
Κλείνοντας το πρώτο βιβλίο των Νόμων ο Πλάτων γράφει ότι «η έρευνα για τη φύση και τις διαθέσεις της ψυχής πρέπει να θεωρείται σημαντικότατη βοήθεια στην τέχνη που είναι αρμόδια να διαμορφώνει καλούς χαρακτήρες», καταλήγοντας ότι αυτή η τέχνη είναι η πολιτική. Άρα, οι πολιτικοί μας έχουν μεγάλο μερίδιο στην διαμόρφωση του χαρακτήρα των πολιτών. Όπως έλεγε και ο Ισοκράτης, «το της πόλεως όλης ήθος ομοιούται τοις άρχουσιν» («Προς Νικοκλέα», 42).
Για να μην μακρηγορώ, όμως, ας περάσουμε και στο τελευταίο σημείο της σημερινής ομιλίας μου, τον έπαινο. Η λέξη έπαινος συναντάται στους «Νόμους» του Πλάτωνα 32 φορές και 51 φορές συνολικά εάν συμπεριλάβουμε και το ρήμα επαινώ («επαίνοις», «έπαινον», «επαινών», κ.λπ.), ενώ στην «Πολιτεία» 11 φορές.
Ο Πλάτων αφιερώνει το έβδομο βιβλίο των «Νόμων» στην ανατροφή των παιδιών και την σωματική τους και πνευματική καλλιέργεια. Τα συμπεράσματα και οι προτάσεις του είναι εντυπωσιακές. Για παράδειγμα, γράφει ότι «πολλοί υποστηρίζουν ότι όσο μεγαλώνει στα πρώτα πέντε χρόνια του ο άνθρωπος άλλο τόσο αναπτύσσεται και στα επόμενα είκοσι».
Επιπλέον, τονίζει ότι κατά την διάρκεια των τριών πρώτων χρόνων της ζωής ενός ανθρώπου οι φωνές και τα κλάματα είναι αυτά που καθοδηγούν τις επιθυμίες ή τις απέχθειες. Μάλιστα, σημειώνει ότι η περίοδος αυτή κρατά περίπου τρία χρόνια, σημαντικό χρονικό διάστημα για την ζωή του ανθρώπου (792a5-6). Και πιο κάτω γράφει ότι «σ’ αυτή την ηλικία με τις συνήθειες μπαίνουν οι βάσεις για τον μελλοντικό τους χαρακτήρα» (792e2-3).
Συνεχίζοντας τους κανόνες που θα πρέπει να ακολουθούνται στην ανατροφή των παιδιών, ο Πλάτων γράφει ότι «αυτοί οι κανόνες θα βοηθήσουν σε πολύ μεγάλο βαθμό την εκπαίδευση των παιδιών μέχρι την ηλικία των τριών ετών», και πιο κάτω ότι «μέχρι την ηλικία των επτά ετών ο χαρακτήρας θα διαμορφωθεί με το παιχνίδι». Για να συμπεράνει ότι «οφείλουμε να μη το καλομαθαίνουμε, αλλά να το τιμωρούμε, όταν χρειάζεται, χωρίς όμως να το ταπεινώνουμε» (793e1-6). Εδώ θα ήθελα να κάνω μία παρένθεση για να πω τα εξής για μία πρακτική του παρελθόντος σχετικά με την χρήση, κυρίως και των δύο χεριών.
Γράφει ο Πλάτων ότι «ο κόσμος πιστεύει ότι τα χέρια μας είναι από τη φύση τους κατάλληλα για διαφορετικές δουλειές το καθένα, ενώ δεν υπάρχει καμία διαφορά στις ενέργειες των ποδιών και των άλλων μελών του σώματος. Οι παραμάνες και οι μητέρες έχουν κάνει με την ανοησία τους σχεδόν άχρηστα τα χέρια μας. Η φυσική ικανότητα των χεριών είναι ίδια και η διαφορά που τους αποδίδουμε είναι λάθος μας, αφού δεν τα μεταχειριζόμαστε με σωστό τρόπο» (794d5-e4).
Δύο από τα κύρια μαθήματα στην εκπαίδευση των παιδιών, αλλά και δραστηριότητες των ενηλίκων, κατά τον Πλάτωνα, όπως περιγράφεται στην «Πολιτεία», είναι η μουσική και η γυμναστική.
Έτσι, στο τρίτο βιβλίο της «Πολιτείας» ρωτάει ότι «εκείνος που ανατραφεί καθώς πρέπει με τη μουσική θα είναι σε θέση να αισθάνεται με όλη τη λεπτότητα τις ελλείψεις και τις ατέλειες που θα ᾽χουν τα δημιουργήματα της τέχνης ή και της φύσεως και να δοκιμάζει όλη του τη δυσαρέσκεια απ᾽ αυτές, και γι᾽ αυτό θα επαινεί όλα τα ωραία και με ευχαρίστηση θα τα δέχεται στην ψυχή του και μ᾽ αυτά θα τρέφεται και μ᾽ αυτά θα τελειοποιείται σε κάθε αρετή, ενώ απεναντίας θα ψέγει και θ᾽ αποστρέφεται με τα όλα του καθετί άσχημο από νέο παιδί ακόμα, πριν να μπορεί να εξηγήσει την αποστροφή του με τον ορθό λόγο, που όταν κατόπι ερθεί, αυτός ο ορθός λόγος θα τον αγκαλιαστεί σαν παλιός γνώριμος και σχετικός που του ήταν από τη μουσική του μόρφωση; (401e)».
Για να απαντήσει ο Γλαύκων καταφατικά.
Υπεύθυνοι στην νέα αποικία για την τήρηση των νόμων θα είναι οι νομοφύλακες. Οπότε, τονίζει ότι θα πρέπει να υπερηφανεύεται ο νομοφύλακας όχι γιατί διοίκησε καλά, αλλά γιατί υπηρέτησε καλά, πρώτα τους νόμους και μετά τους ηλικιωμένους, αν είναι νέος, που έζησαν έντιμα (762e3-7). Τέλος, ο Πλάτων στο έκτο βιβλίο γράφει ότι κανένας άνθρωπος δεν θα γίνει κύριος άξιος επαίνου, εάν δεν γίνει πρώτα υπηρέτης (762e1-3).
Ολοκληρώνοντας και κλείνοντας την σημερινή μου ομιλία θα ήθελα να θυμίσω το γνωμικό του Ηρακλείτου ότι «εἷς ἐμοὶ μύριοι, ἐὰν ἄριστος ἦι», που σημαίνει ότι κατ’ εμέ ο ένας ισούται με δέκα χιλιάδες, εάν είναι άριστος (απόσπασμα 49 (103)!
Μπορεί ο Ηράκλειτος να αποκαλείται ο σκοτεινός φιλόσοφος, αλλά σε αυτό το γνωμικό ας αποδεχτούμε ότι εννοεί ακριβώς αυτό που καταλαβαίνουμε όλοι, ότι δηλαδή όταν κάποιος είναι άριστος τότε ισοδυναμεί με δέκα χιλιάδες. Φυσικά, δεν πιστεύω ότι εννοούσε άριστος του χρήματος, αλλά του πνεύματος, που είναι εντελώς διαφορετικό και ταιριάζει με τα όσα αναφέραμε για τον πραγματικά μορφωμένο άνθρωπο.
Σας ευχαριστώ πολύ.
(ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ)
